روگوز گوجه فرنگی و راه های درمان آن

مقدمه

ویروس چروکیدگی قهوه ای میوه یا روگوز گوجه فرنگی با نام Tomato brown rugose fruit virus (ToBRFV) یکی از ویروس های نوظهور در چند سال اخیر در گوجه فرنگی و فلفل است، که به عنوان یک تهدید جدی برای کشت گوجه فرنگی و فلفل به شمار می آید.

در صورت آلودگی، محصولات گوجه فرنگی و فلفل خسارت بسیار بالایی را متحمل می شوند. استفاده از اندام تکثیری بیمار و عدم رعایت ضوابط بهداشت گیاهی می تواند به استقرار، همه گیری و انتشار سریع ویروس در گلخانه ها و فضای باز منجر شود. اندام های تکثیری آلوده مانند بذر و نشاء از عوامل پرخطر ورود و انتشار این ویروس در مناطق جدید و غیر آلوده هستند. خطرات مرتبط با این ویروس در ورود به یک منطقه جدید، عمدتاً مربوط به توانایی بقای بالای ویروس و شیوع شدید آن از طریق انتقال مکانیکی توسط کارگران، ابزار و تجهیزات در حین کار با گیاهان بیمار می باشد.

روگوز (ToBRFV) متعلق به گروه ویروس موزاییک توتون (TMV) و ویروس موزاییک گوجه فرنگی (ToMV) است. با این حال، گیاهان گوجه فرنگی متحمل به این دو ویروس، نسبت به ToBRFV مقاوم نیستند. در حال حاضر، هیچ یک از ارقام گوجه فرنگی تجاری نسبت به روگوز مقاومت ندارد. اما فلفل‌ هایی که نسبت به TMV و ویروس لکه‌دار خفیف فلفل (PMMoV) تحمل دارند؛ نسبت به روگوز مقداری مقاومت نشان داده‌اند.

از آنجایی که روگوز هم ­خانواده­ TMV و ToMV است؛ گسترش و کنترل آن نیز مشابه این ویروس ها است. همه ویروس­ ها به طور مکانیکی از طریق افراد و تجهیزاتی که گیاهان آلوده را لمس کرده ­اند؛ به گیاه سالم منتقل و پخش می ­شوند. ویروس روگوز بسیار پایدار و عفونی است. این ویروس، آلودگی مکانیکی بالایی دارد که نگران‌کننده است. زیرا گیاهان گوجه‌فرنگی و فلفل به‌شدت از طریق پیوند، چیدن، بسته بندی کردن، هرس و برداشت به صورت فیزیکی لمس می‌شوند. پایداری بالای روگوز به آن اجازه می‌دهد در خاک، بقایای گیاهی و روی چوب‌ ها برای مدت‌های طولانی فعال باقی بماند (طبق برخی محاسبات تا ۲۰ سال). گزارش هایی از انتشار ویروس روگوز توسط گرده افشان­ی هایی مثل زنبورهای بامبل در گلخانه­ ها وجود دارد. با این حال، هیچ گزارشی مبنی بر انتقال بیماری به گیاه توسط شته­ ها، برگ خوارها یا مگس سفید وجود ندارد.

علائم ویروس روگوز گوجه فرنگی

علائم روگوز در برگ شامل: چروک شدن و تاول زدن همراه با الگوی موزاییکی است. میوه دارای کاسه گل قهوه ای شده، اندازه آن کاهش می­ یابد و سطحی ناهموار پیدا می ­کند. ممکن است سقط میوه رخ دهد، در حالی که میوه ­های باقی­مانده لکه دار، رنگ پریده و ممکن است دارای لکه­ های قهوه ­ای و نکروزه باشند. گیاهانی که زودتر آلوده می ­شوند، کوتاه قد مانده و دارای میوه­ های بد شکل خواهند بود. گیاهانی که دیرتر آلوده می­ شوند ممکن است علائم بیماری را تا زمانی که میوه قرمز نشده، بروز ندهند.

زیست شناسی و انتشار ویروس

ویروس روگوز گوجه فرنگی قابلیت انتقال از طریق بذر، نشاء و انتقال مکانیکی آسان از طریق تماس را دارد. آلودگی ممکن است از طریق زخم های کوچک منتقل شود و سپس وارد جنین شود. تحقیقات نشان داده است که میزان انتقال ویروس از بذر به گیاهچه از ۰/۰۸ تا ۲/۸ درصد متغییر است. حتی با وجود میزان بسیار پایین انتقال از بذر به گیاهچه، سهم یک گیاهچه بیمار در اپیدمی مهم می باشد.

در محل تولید نشاء، ویروس موجود روی پوسته بذر ممکن است در صورت زخمی شدن به ریشه ها منتقل شود. به محض آلودگی، ویروس از طریق آوندهای آبکش آلودگی گسترش یابد.
این ویروس در گلخانه به آسانی گسترش پیدا می کند. ویروس در کل گیاه میزبان به صورت سیستمیک منتشر و کل بافت های میزبان را درگیر می کند. بنابراین گیاه بیمار می تواند منبع آلودگی برای سایر گیاهان باشد. هر چند ناقل حشره ای اختصاصی برای این ویروس شناسایی نشده است با اینحال محققین نشان دادهاند که این ویروس میتواند از طریق زنبورهای گرده افشان حمل و موجب انتقال مکانیکی ویروس به گیاهان سالم گوجه فرنگی در دوره گرده افشانی و متعاقبا باعث گسترش ویروس در گلخانه های گوجه فرنگی شوند.

پیشگیری از ویروس روگوز گوجه فرنگی

درست مانند TMV و ToMV، رعایت بهداشت، کلید پیشگیری است. هیچ سمی وجود ندارد که بتوان از آن برای کاهش شیوع ویروس استفاده کرد. تولید بذر و نشاء حیاتی ­ترین مراحل پیشگیری هستند، زیرا در این مراحل خطر آلوده شدن صدها، و حتی هزاران گیاه وجود دارد. اقدامات زیر برای پیشگیری از وقوع این بیماری توصیه شده ­اند:

• بذرهای گواهی و تائید شده را از فروشگاه های معتبر تهیه کنید. بذرهایی گواهی نشده، به خصوص اگر منشاء آنها مناطق آلوده است؛ نباید کاشته شوند.
• دستکش‌های یکبار مصرف را که در محدوده و فضاهای گلخانه‌ای رها شده‌اند؛ جمع‌آوری کنید.
• گیاهان آلوده را به شکل محافظت شده (مثلا در کیسه های پلاستیکی) حذف و معدوم کنید. سینی‌ها و بسترهای کشت آلوده را در مزرعه رها نکنید و آنها را نیز از طریق سوزاندن از بین ببرید.
• بر حرکت تجهیزات و کارگران در مزارع نظارت کنید. از تردد غیرضروری افراد به داخل گلخانه و مزرعه جلوگیری نموده، تجهیزات و لباس کارگران را به صورت دوره ای کاملاً ضدعفونی کنید.

• اقدامات قرنطینه ای

  برای جلوگیری از انتقال بیماری بایستی از نقل و انتقال بذور و نشاء آلوده جلوگیری به عمل آید. واردات بذر و اندام های تکثیری گیاهی بایستی از کشورهای غیر آلوده و کشور مبداء تایید شده باشد صورت پذیرد. استفاده از بذور و نشاء سالم از مهمترین اقدامات پیشگیری از ورود بیماری به منطقه سالم است. بدیهی است بدون رعایت این موارد، بیماری ویروسی چروکیدگی قهوه ای میوه گوجه فرنگی در یک منطقه مستقر و به سرعت گسترش خواهد یافت.

• 

• روش های مبارزه و کنترل روگوز گوجه فرنگی

  همانند سایر ویروس های گیاهی ترکیب شیمیایی و یا ضد ویروسی ویژه ای که بتواند برای گیاهان بیمار استفاده شود وجود ندارد. تنها اقدامی که می توان در جهت مدیریت این بیماری انجام داد روش های پیشگیرانه از قبیل قرنطینه، استفاده از مواد تکثیری اولیه از قبیل بذر و نشاء عاری از آلودگی، معدوم کردن گیاهان آلوده و یا بقایای گیاهی آلوده و رعایت بهداشت به منظور جلوگیری از استقرار آلودگی اولیه و یا گسترش ثانویه آلودگی می باشد.

• استفاده از بذور و نشاء عاری از آلودگی

  آلودگی اولیه عمدتاً از طریق بذر و نشاء بیمار صورت می گیرد. بنابراین اقدامات ذیل می تواند به حذف چرخه آلودگی کمک کند:
  – استفاده از بذور سالم و اجباری شدن انجام تست های سلامت بذور
  – نظارت بر مراکز تولید نشاء و تهیه نشاء از منابع مطمئن

• رعایت مسائل بهداشت گیاهی

  – محدودیت رفت و آمد در گلخانه ها و مزارع، به جز کارگران مربوطه که بایستی مقررات بهداشتی را به طور کامل رعایت کنند.
  – بازرسی دقیق و مستمر واحد تولیدی از نظر علائم آلودگی از زمان شروع چرخه کاشت تا برداشت
  – شستشوی مرتب دست ها و ضدعفونی وسایل کار در گلخانه و مزارع
  – کنترل جابجایی تجهیزات و کارگران بین مزارع و گلخانه ها
  – استفاده از البسه یکبار مصرف در هر بار مراجعه به گلخانه یا مزرعه و امحاء البسه پس از خروج از گلخانه یا مزرعه
  – حذف بوته های مشکوک به بیماری
  – تناوب با یک گیاه غیر میزبان از جمله کدوئیان برای از حذف چرخه آلودگی ناشی از بقایای گیاهی

• ریشه کنی

  در صورت شناسایی زود هنگام بیماری در یک منطقه، روش ریشه کنی باید مد نظر قرار گیرد. راهکارهای موفقیت آمیز ریشه کنی بیماری در بسیاری از کشورهای اروپایی و ایالات متحده امریکا اجرا گردیده است. ریشه کنی برای محصولات گلخانه ای امکان پذیر است و شامل حذف و امحاء بقایای محصول، بستر های آلی، طناب های حائل، مالچ ها و غیره می باشد. سپس انجام آفتابدهی Soil-solarization برای ضدعفونی کامل قابل توصیه است. پس از آن تناوب با یک گیاه غیر میزبان از جمله کدوئیان برای نابودی چرخه بیماری نیز توصیه می شود.

• مقاومت میزبان

  در حال حاضر همه منابع مختلف مقاومت موجود در گوجه فرنگی و فلفل، در برابر این ویروس بی اثر بوده اند. لذا تا کنون رقم مقاوم به این ویروس گزارش نشده است.

• نکات کلیدی در مورد روگوز

  • روگوز یک ویروس بسیار تهاجمی و بدخیم است که می‌تواند در ارقام گوجه فرنگی با ژن‌های مقاومت Tm-22 و فلفل‌های فاقد ژن مقاومتL، سبب آلودگی شدید شود.
  • این ویروس می تواند به سرعت و به راحتی از طریق تماس فیزیکی، به ویژه در کشت های متراکم گسترش یابد.
  • علائم آلودگی ممکن است بسته به واریته، متفاوت باشد. در برخی موارد، گوجه های آلوده ممکن است بدون علامت باشند. به طور معمول، گیاهان آلوده میوه هایی با علائم شدید دارند. انحراف، موزائیکی شدن و نازک شدن برگ از علائم دیگر آلودگی است. علائم در کاسه گل‌ها شامل تغییر رنگ آن­ها به قهوه­ ای می ­باشد. میوه آسیب دیده ممکن است سقط شود یا کوچک مانده و لکه های قهوه ­ای داشته باشد.
  • این ویروس مشابه سایر توبامو ویروس‌ها، مانند TMV یا ToMV عمل می‌کند؛ اما علائم آن (به ویژه در میوه) ممکن است بسیار شدیدتر باشد.
  • ویروس روگوز می ­تواند توسط کارگران یا حتی از طریق تماس ریشه – ریشه، به راحتی از گیاهی به گیاه دیگر منتقل گردد.
    به طور کلی، پیشگیری یک امر ضروری است. اگر اقدامات بهداشتی مناسبی در مزرعه یا گلخانه وجود نداشته باشد؛ افرادی که از یک گلخانه آلوده می ­آیند می توانند ویروس را منتقل کنند.
  • روگوز، یک ویروس بسیار پایدار است و می تواند برای مدت طولانی در زباله های آلوده، در خاک یا روی سطوح آلوده زنده بماند.به همین علت نباید برای کنترل این بیماری، به خصوص در گوجه فرنگی، به مقاومت ژنتیکی در برابر توباموویروس­ ها اعتماد کنید.
  • اقدامات بهداشتی سخت گیرانه از جمله استفاده از لباس تمیز، ابزار و ادوات تمیز و غیره در هر صورت، باید انجام شود. بدون رعایت نکات بهداشتی، از گلخانه ­های آلوده به گلخانه ­های تمیز تردد نکنید.کارگران هنگام رفت و آمد بین گلخانه ­ها باید از لباس های محافظ، مخصوصاً لباس و دستکش یکبار مصرف استفاده کنند. حتی اگر ویروس شناسایی نشده باشد، این روش استاندارد باید رعایت شود.
  • درصورت وقوع آلودگی، گیاهان دارای علائم را می ­توان برداشت و از بین برد؛ اما این کار باید با احتیاط زیاد همراه باشد. مطمئن شوید در حین انجام این کار، هیچ گیاهی با سطوح دیگر تماس نداشته باشد.
  • اگر گیاهانی با علائم توباموویروس مشاهده کردید؛ به خصوص اگر واریته موردنظر مقاومت ژنتیکی دارد، حتما نظر یک کارشناس متخصص را جویا شوید.