ویروس برگ قاشقی سیب زمینی و راه های درمان آن

مقدمه

سیب زمینی و بیماریهای ویروسی سیب زمینی(از جمله ویروس برگ قاشقی) پس از گندم، برنج و ذرت چهارمین محصول غذایی مهم دنیا به شمار میرود. امروزه این محصول در بیش از 140كشور دنیا كاشته میشود. سطح زیر كشت و تولید جهانی سیب زمینی در سال 2016 به ترتیب حدود 19/58 میلیون هکتار و 377 میلیون تن بوده و در همین سال سطح
زیر كشت و تولید كل این محصول در ایران به ترتیب حدود 162 هزار هکتار و 5/16 میلیون تن بوده است. گیاه
سیب زمینی مورد حمله تعداد زیادی آفت و بیماری گیاهی با گستره جغرافیایی وسیع قرار میگیرد و به همین دلیل در بین گیاهان زراعی بالاترین میزان مصرف آفتكشها در این محصول دیده میشود.

از آن جا كه سیب زمینی به طریقه غیرجنسی و توسط غده ها كه همان بخش خوراكی گیاه هستند تکثیر میشود،
كشت مداوم این گیاه از یک توده اولیه بذری پس از چند سال منجر به كاهش چشمگیر میزان محصول آن میشود. علت این پدیده كه اصطلاحا تحلیل رفتن (تباهی نژادی) بذر سیبزمینی گفته میشود، نتیجه آلودگی غده های بذری به عوامل بیماریزای گیاهی خصوصا ویروسها میباشد.
ویروسها عوامل بیماریزای بسیار ریزی هستند كه فقط با میکروسکوپ الکترونی قابل دیدن هستند و فقط در درون یک میزبان زنده قادر به فعالیت و ادامه زندگی میباشند. ویروسها بر خلاف سایر عوامل بیماریزا ساختار سلولی ندارند و بنابراین نه تغذیه میكنند و نه رشد دارند و تنها ویژگیای كه آنها را از موجودات بیجان متمایز میكند تولیدمثل است كه آن هم فقط هنگامی كه ویروس درون سلول زنده باشد صورت میگیرد.
پیکر ویروسها تشکیل شدهاست از یک سری اسیدنوكلئیک كه ماده ژنتیکی (ژنوم) ویروس را تشکیل میدهد و یک پوشش از جنس پروتئین كه وظیفه اصلی آن حفاظت از ماده ژنتیکی ویروس میباشد )شکل0(. البته عوامل شبه ویروسی نیز وجود دارند كه در واقع ویروسهای بدون پوشش محافظ هستند و اصطلاحا ویروئید نامیده میشوند.

حداقل 41 نوع ویروس محصول سیبزمینی را تحت تاثیر قرار میدهند كه در این بین ویروس برگ قاشقی سیب-
زمینی یکی از گسترده ترین و مهمترین بیماریهای ویروسی سیب زمینی است و در اغلب مناطقی كه سیب زمینی رشد می كند شایع میباشد.

معرفی ویروس برگ قاشقی

به طور كلی آلودگی به این بیماری شامل دو مرحله است:
1)آلودگی اولیه (سال اول): كه اشاره به بوته هایی دارد كه ابتدا سالم بوده اند ولی در فصل جاری با مایهكوبی ویروس به آنها توسط شته حامل ویروس آلوده شده اند. ظهور نشانه های آلودگی اولیه در وهله نخست در قسمتی از شاخ و برگها كه آلودگی در آن جا اتفاق افتاده است شروع میشود. برگهای بالایی رنگپریده میشوند و حالت راست(ایستاده) به خود می گیرند و به سمت داخل پیچ میخورند . در آلودگی اولیه گاهی لبه برگها نیز كمی حالت قرمزی نشان میدهند.

بوته های با آلودگی ثانویه ممکن است ظاهری كوتوله، راست و رنگ پریده داشته باشند. در برخی ارقام
حساس بافت مردگی شبکهای داخلی در غدهها نیز ممکن است اتفاق بیفتد.

2) آلودگی ثانویه(سال دوم): كه اشاره به بوته آلودهای دارد كه از كاشت غدههای آلوده حاصل میشوند. نشانههای آلودگی ثانویه به صورت پیچ خوردگی شدید برگها (به ویژه برگهای پایینی) ظاهر میشود و برگهای آلوده حالت چرمی و شکننده پیدا میكنند.

بوته های با آلودگی ثانویه ممکن است ظاهری كوتوله، راست و رنگ پریده داشته باشند . در برخی ارقام
حساس بافت مردگی شبکهای داخلی در غدهها نیز ممکن است اتفاق بیفتد.

ویژگیهای زیستی ویروس برگ قاشقی سیب زمینی

این ویروس توسط شته ها به طریقه پایا (گردشی)غیر تکثیری منتقل میشود و این بدان معنا است كه به منظور انتقال ویروس توسط شته ناقل به میزبان جدید لازم است شته ناقل برای مدتی از بافت آبکشی گیاه آلوده به ویروس تغذیه نماید تا ویروس را از گیاه آلوده كسب كند(این زمان حداقل یک ساعت میباشد). پس از كسب ویروس، شته ناقل بلافاصله قادر به انتقال آن به گیاه جدید نیست و لازم است مدت زمانی كه دوره نهان گفته میشود سپری گردد كه طی این مدت ویروس وارد دستگاه گوارش ناقل میشود و سپس از دیواره روده پشتی آن وارد سیستم همولنف (دستگاه گردش خون) حشره میگردد.

ویروس به همراه همولنف در داخل بدن ناقل گردش مینماید و نهایتا از راه غده فرعی بزاقی وارد كانال
بزاقی حشره میشود(این مدت حداقل 12 ساعت طول می كشد). آنگاه حین تغذیه شته حامل ویروس روی گیاه جدید، ویروس همراه با بزاق به درون میزبان جدید وارد میگردد. حداقل مدت زمانی كه لازم است شته ناقل بر روی بافت آبکشی میزبان جدید تغذیه كند تا قادر به انتقال ویروس به آن گردد یک ساعت میباشد. لازم به ذكر است كه در این شیوه انتقال، ویروس در درون بدن ناقل تکثیر نمیشود . ویروس برگ قاشقی سیبزمینی همچنین به وسیله پیوند و اندامهای گیاهی تکثیر غیرجنسی مانند غده انتقال پیدا می كند ولی با مایه كوبی شیره گیاهی آلوده به گیاهان سالم و یا توسط بذر حقیقی منتقل نمیشود. این ویروس بهوسیله
چندین شته كه سیبزمینی را كلونیزه میكنند منتقل می شود كه مهمترین آنها شته سبزهلو(persicae Myzus)

است.

هم پوره ها و هم شته های بالغ اعم از بالدار و بی بال قادر به انتقال ویروس میباشند. اغلب میزبانهای شناخته شده این ویروس(حدود 11 گونه گیاهی) از خانواده بادنجانیان میباشند. میزبانهای تشخیصی این ویروس
گیاهان داتوره و عروسک پشت پرده هستند.

زیست شناسی عامل بیماری

زمستانگذرانی ویروس برگ قاشقی سیب زمینی، در غده های سیب زمینی برداشت شده از بوته های آلوده یا در
غده های باقیمانده از بوته های آلوده فصل قبل در خاک مزرعه و یا روی علفهای هرز میزبان زمستانه صورت
میگیرد. در فصل بهار از غدههای آلودهای كه كاشته می شوند بوتههای آلوده ظاهر میشوند كه به عنوان كانون
آلودگی عمل میكنند و ویروس از اینگونه بوته ها توسط شته های ناقل به بوته های دیگر منتقل میگردد.

شته ها ویروس را از گیاهی به گیاه دیگر منتقل میكنند و پس از آلودگی شاخ و برگها، ویروس از طریق بافت آوند آبکشی به غده های دختری منتقل میشود و كاشت اینگونه غده ها  در سال بعد منجر به پیدایش بوتههای آلوده در مزرعه می شود. شیوع و همهگیری یک بیماری تحت تاثیر عوامل فیزیکی و بیولوژیکی متعددی است و در مورد ویروسهای شته زاد، مثلث بیماری(میزبان حساس، عامل بیماریزا و شرایط محیطی مساعد) نیازمند یک عنصر چهارم یعنی ناقل نیز میباشد.در بین عوامل فیزیکی، درجه حرارت تاثیر زیادی در شیوع بیماری برگ  قاشقی دارد.

اثر درجه حرارت بر شیوع این ویروس با تاثیر بر زیست شناسی و در نهایت تغییر در جمعیت شته ناقل و
همچنین با تغییر حساسیت گیاه میزبان در مقابل ویروس اعمال میشود. بنا بر این شیوع ویروس برگ قاشقی در سیب زمینی تا حد زیادی بستگی به زیستشناسی ناقل اصلی آن یعنی شته سبز هلو دارد.

انتشار ویروس برگ قاشقی از یک مزرعه سیب زمینی به مزرعه دیگر توسط شته های بالدار و داخل یک مزرعه
هم توسط شته های بالدار و هم شته های بیبال صورت می گیرد. شته های بی بال نسبت به شته های بالدار معمولا به طور موثرتری ویروس را منتقل میكنند. همچنین پوره ها نسبت به شته های بالغ ناقلین موثرتری هستند. شواهد متعددی نشان داده است كه چند هفته اول پس از جوانه زنی سیب زمینی مهمترین دوره برای گسترش این ویروس است، زیرا در مقایسه با گیاهان مسن، گیاهان جوان حساسیت بیشتری در مقابل ویروس دارند و همچنین ویروس از گیاهان آلوده جوان به مقدار بیشتر و راحتتر به وسیله شته های ناقل كسب میشود

دستورالعمل کاربردی کنترل

مهمترین دستورالعملهایی كه منجر به كنترل ویروس برگ قاشقی سیب زمینی و شته ناقل آن میشود عباتند از:
1)كاشت سیب زمینی های بذری در مناطقی كه آب و هوا برای شته های ناقل نامساعد است یا شته ها در اواخر فصل رویش به مزرعه وارد میشوند، مانند مناطق كوهستانی.

2) عملیات زراعی مانند حذف بوته های خودرو و گیاهان هرز میزبان از داخل و اطراف مزرعه؛
3) تناوب زراعی با گیاهان غیر میزبان مانند غلات؛
4) حذف بوته های بیمار از داخل مزرعه كه البته این كار باید در اوایل فصل رشد صورت گیرد؛

5) تغییرتاریخ كاشتت و برداشت با توجه به تغییرات جمعیت شته های ناقل به منظور دوری جستن از مواجهه با
اوج فعالیت پروازی شته های ناقل؛
6) استفاده از غدههای بذری سالم و دارای گواهی سلامت. مثلا استانداردهای آلودگی قابل تحمل این ویروس در بذور كلاسهای SE، E و A به ترتیب ./8 ،% 0 % و 4 % می باشند؛

7)دیدبانی جمعیت شته های ناقل با استفاده از تله های زرد رنگ محتوی آب به منظور كنترل آنها با استفاده از حشره كش های اختصاصی زمانی كه جمعیت ناقل به حد بحرانی میرسد و نیز به منظور تعیین زمان سرزنی بوته ها؛

8) استفاده از ارقام سیب زمینی مقاوم به ویروس(مانند سانته و لیدی رزتا)كه موثرترین روش مبارزه با ویروسها
است
9) رعایت فاصله مناسب (حدود 700 متر) مزارع تولید بذر از مزارع سیب زمینی خوراكی در مناطقی كه جمعیت ناقل بالا است؛
10) انتخاب محل مزارع تولید بذر در صورت امکان به نحوی باشد كه جهت وزش باد غالب منطقه از سمت مزارع تولید بذر به سمت مزارع سیب زمینی خوراكی باشد؛

11)استفاده از حشره كشهای سیستمیک با قابلیت جذب از طریق ریشه مانند ایمیداكلوپراید یا تیامتوكسام به صورت بذر كاربرد قبل از كاشت جهت حفاظت از بوته های سبز شده در اوایل فصل رشد در مقابل شته های ناقل و كاهش جمعیت آنها در مزرعه . حتما قبل از شروع فصل زراعی، جهت اطلاع از جدیدترین فهرست آفتكش های توصیه شده برای ضدعفونی غدههای بذری و نیز كاربرد آنها در مزرعه سیب زمینی، به كارشناسان اداره حفظ نباتات سازمان جهاد كشاورزی استان و نیز مراكز خدمات كشاورزی نزدیک محل، مراجعه شود؛
12) مبارزه شیمیایی با ناقل در طول فصل رشد با استفاده از شته كشهای اختصاصی به منظور كاهش جمعیت و فعالیت ناقل در مزرعه؛

13)سرزنی به موقع بوته های سیب زمینی قبل از شروع برداشت و پیش از انتقال ویروس از شاخ و برگها به غده ها در بوته هایی كه در اواخر فصل رشد توسط شته ها آلوده شدهاند. این امر به خصوص در مزراع تولید بذر حایز اهمیت میباشد.