زنگ سفید خاجیان شاهی و راه های درمان آن

مقدمه

خاجیان شاهی (Matthiola incana) یکی از گیاهان زینتی پرطرفدار در فضای سبز و تولید گل شاخه‌بریده است. این گیاه به‌دلیل عطر مطبوع و تنوع رنگ گل‌ها، جایگاه ویژه‌ای در کشت‌های گلخانه‌ای و فضای باز دارد. یکی از مهم‌ترین بیماری‌های تهدیدکننده کشت خاجیان شاهی، بیماری زنگ سفید است که می‌تواند باعث کاهش شدید کیفیت ظاهری گیاه، افت بازارپسندی و در موارد شدید، نابودی بوته‌ها شود.

عامل بیماری

بیماری زنگ سفید خاجیان شاهی توسط قارچ شبه‌اُمیستی Albugo candida ایجاد می‌شود. این عامل بیماری‌زا از گروه اومیست‌ها بوده و برخلاف نام «زنگ»، به زنگ‌های واقعی تعلق ندارد. Albugo candida دامنه میزبانی وسیعی در گیاهان خانواده شب‌بویان (Brassicaceae) دارد و علاوه بر خاجیان شاهی، می‌تواند گیاهانی مانند شب‌بو، کلم و خردل را نیز آلوده کند.

علائم بیماری

علائم بیماری زنگ سفید معمولاً ابتدا در برگ‌ها ظاهر می‌شود اما در مراحل پیشرفته به ساقه، گل‌آذین و حتی غنچه‌ها نیز گسترش می‌یابد.

مهم‌ترین علائم شامل:

• ایجاد لکه‌های برجسته و تاولی‌شکل به رنگ سفید تا کرم در سطح زیرین برگ‌ها
• مشاهده لکه‌های زرد کم‌رنگ در سطح فوقانی برگ، دقیقاً مقابل تاول‌های سفید
• تغییر شکل برگ‌ها و پیچیدگی در آلودگی‌های شدید
• آلودگی ساقه و گل‌آذین که باعث بدشکلی و توقف رشد گل می‌شود
• کاهش شدید ارزش زینتی گیاه

در صورت تداوم شرایط مناسب بیماری، تاول‌ها پاره شده و توده‌ای از اسپورهای سفیدرنگ آزاد می‌شود که منبع آلودگی ثانویه هستند.

شرایط مساعد برای گسترش بیماری

زنگ سفید خاجیان شاهی به‌شدت تحت تأثیر شرایط محیطی قرار دارد و در محیط‌های مرطوب به‌سرعت گسترش می‌یابد.

مهم‌ترین شرایط مساعد عبارت‌اند از:

• رطوبت نسبی بالا (بیش از ۸۵٪)
• دمای معتدل بین ۱۰ تا ۲۰ درجه سانتی‌گراد
• آبیاری بارانی یا خیس شدن طولانی‌مدت برگ‌ها
• تهویه نامناسب در گلخانه‌ها
• تراکم بالای بوته‌ها

این بیماری بیشتر در فصل‌های خنک و مرطوب سال، به‌ویژه پاییز و اوایل بهار مشاهده می‌شود.

چرخه بیماری

عامل زنگ سفید به‌صورت اسپورهای جنسی (اووسپور) در بقایای گیاهی آلوده و خاک باقی می‌ماند. با فراهم شدن شرایط مناسب، اووسپورها جوانه زده و اسپورانژیوم تولید می‌کنند. این اسپورانژیوم‌ها به‌وسیله آب یا باد پخش شده و آلودگی اولیه را ایجاد می‌کنند. پس از آلودگی، چرخه بیماری به‌سرعت تکرار شده و آلودگی‌های ثانویه به وجود می‌آید.

خسارت اقتصادی

بیماری زنگ سفید خاجیان شاهی اگر به‌موقع کنترل نشود، می‌تواند خسارات قابل‌توجهی ایجاد کند، از جمله:

• کاهش کیفیت ظاهری و غیرقابل فروش شدن گل‌ها
• افت رشد رویشی و زایشی
• کاهش عمر پس از برداشت گل شاخه‌بریده
• افزایش هزینه‌های کنترل و مدیریت بیماری

در کشت‌های تجاری گل‌های زینتی، حتی آلودگی خفیف نیز می‌تواند باعث رد شدن محصول در بازار شود.

روش‌های مدیریت و کنترل

کنترل بیماری زنگ سفید خاجیان شاهی نیازمند یک برنامه مدیریت تلفیقی است که شامل اقدامات زراعی، بهداشتی و شیمیایی می‌شود.

1. روش‌های زراعی و بهداشتی

• استفاده از بذر و نشای سالم و عاری از بیماری
• حذف و نابودی بقایای گیاهی آلوده پس از پایان دوره کشت
• رعایت فاصله کاشت مناسب برای بهبود گردش هوا
• جلوگیری از آبیاری بارانی و خیس شدن شاخ‌وبرگ
• تهویه مناسب گلخانه و کاهش رطوبت نسبی
• تناوب کشت با گیاهان غیرمیزبان

2. روش‌های شیمیایی

در صورت مشاهده علائم اولیه بیماری، استفاده از سموم مناسب می‌تواند از گسترش آن جلوگیری کند. سم‌پاشی باید به‌صورت پیشگیرانه یا در مراحل اولیه آلودگی انجام شود.

سموم مؤثر عبارت‌اند از:

• ترکیبات مسی (مانند اکسی‌کلرور مس)
• متالاکسیل یا متالاکسیل + مانکوزب
• فوزتیل آلومینیوم

توصیه می‌شود سم‌پاشی طبق نظر کارشناس گیاه‌پزشکی و با رعایت دوره کارنس انجام شود تا از بروز مقاومت قارچ جلوگیری گردد.

3. مدیریت تغذیه

تغذیه متعادل گیاه نقش مهمی در کاهش شدت بیماری دارد. مصرف بیش‌ازحد کودهای نیتروژنه باعث افزایش حساسیت گیاه به زنگ سفید می‌شود. استفاده متعادل از پتاسیم و عناصر ریزمغذی، مقاومت گیاه را افزایش می‌دهد.

نتیجه‌گیری

بیماری زنگ سفید خاجیان شاهی یکی از مهم‌ترین بیماری‌های قارچی این گیاه زینتی است که در شرایط مرطوب خسارت زیادی ایجاد می‌کند. شناسایی زودهنگام علائم، مدیریت صحیح رطوبت، رعایت اصول بهداشتی و استفاده به‌موقع از سموم مناسب، نقش کلیدی در کنترل این بیماری دارند. اجرای یک برنامه مدیریت تلفیقی می‌تواند ضمن حفظ کیفیت گل‌ها، از خسارات اقتصادی سنگین جلوگیری کند.