1- مقدمه
برنج (.Oryza sativa L) در کشورهای آسیایی و آفریقایی که عمده کشورهای برنج خیز جهان را تشکیل می دهند نه تنها غذای اصلی بوده، بلکه بخش جدایی ناپذیر فرهنگ آن ها را نیز شامل می شود. در این کشورها برنج منبع اصلی تامین انرژی (21 درصد) و پروتئین (25 درصد) برای ساکنان این کشورهاست (FAO, 2013). باتوجه به روند رو به افزایش جمعیت جهان، طبق آمارهای سازمان خوار و بار جهانی (فائو) تا سال 2025 به 760 میلیون تن شلتوک نیاز خواهد بود تا بتوان میزان تقاضای جمعیت جهان را به این منبع مهم غذایی تأمین نمود. این درحالی است که بیشتر شالیزارهای موجود مورد بهره برداری قرار گرفته اند (FAO, 2013).
در طول پنج دهه گذشته عملکرد برنج دو جهش بزرگ (پیشرفت های ژنتیکی و پیشرفت های به زراعی) را به خود دیده است که طی آن میزان عملکرد دانه برنج به بیش از سه برابر افزایش یافته است (Tonini and Cabrera, 2013). به رغم این جهش ها، هم چنان شکاف بزرگی بین عملکرد در زمین کشاورزان و ایستگاه های تحقیقاتی در کشورهای در حال توسعه وجود دارد. علاوه بر آب کافی نیاز به عرضه متعادل عناصر غذایی پرمصرف و کم مصرف برای پرکردن این شکاف عملکردی حیاتی است (Mahmoud Soltani, 2018).
پس از نیتروژن (N)، فسفر (P) و پتاسیم (P)، کمبود روی (Zn) یکی از عوامل مهم کاهش عملکرد بین 20 تا 80 درصدی در گیاه برنج است. کمبود روی به عنوان یکی از مهم ترین تنش های تغذیه ای در محدود کردن تولید برنج در آسیا در سال های اخیر شناخته شده است. گیاهانی که در خاک های با روی قابل جذب پایین رشد می کنند، به طور کلی عملکرد کمتر و کیفیت دانه نامناسب تری دارند. به عنوان مثال، کاهش معنی دار (80 درصد) در مقدار روی موجود در دانه غلات کشت شده در خاک های با روی قابل جذب کم مشاهده شده است (Cakmak, 2008).
اگرچه در خصوص ارزیابی میدانی کمبود عنصر روی در خاک های شالیزاری کشور مطالعه مدونی صورت نپذیرفته است ولی تجزیه خاک های کشاورزان پیشرو که به وضعیت تغذیه برنج اراضی شالیزاری خود علاقه نشان داده اند و نتایج تجزیه خاک آن ها در آزمایشگاه شیمی بخش تحقیقات خاک و آب کشور ثبت شده (نتایج مربوط به سال 95)، نشان از بروز بحرانی جدی و رو به گسترش در آینده ای نزدیک دارد، چرا که بیش از 600 مزرعه در استان گیلان دارای روی کمتر از حد بحرانی (2 میلی گرم بر کیلوگرم خاک) و 200 مزرعه در این استان دارای کمتر از 0.06 میلی گرم بر کیلوگرم روی قابل جذب بودند (شکل 1).
کاربرد کود روی در خاک های دارای کمبود این عنصر، یک استراتژی کلی برای مقابله با کمبود آن بوده و علاوه بر افزایش عملکرد دانه، به افزایش غلظت روی در دانه نیز می انجامد (Mahmoud Soltani et al., 2017). روش کاربرد و منابع روی بایستی به نحوی هدف گذاری شوند که بر بهبود فراهمی روی برای گیاه بیشترین تأثیر را داشته باشند. روی را می توان به خاک، بذر و برگ افزود و همچنین ریشه نشاهای برنج را در محلول حاوی کود روی غوطه ور نمود.
متداول ترین روش افزودن کود حاوی روی از طریق کاربرد آن در خاک است. روی را می توان از طریق پخش در همه زمین، قرار دادن در مجاورت دانه و یا از طریق آب آبیاری به خاک افزود. معمولاً در کشت برنج تحت شرایط غرقابی، روی قبل از غرقاب و یا تا 15 روز پس از نشا کاری به خاک داده می شود تا از کمبود روی جلوگیری و سبب افزایش عملکرد دانه گردد (Doberman and Fairhurst, 2000).
همچنین معرفی منابع مناسب عنصر روی برای افزودن به خاک جهت افزایش مقدار روی قابل جذب گیاه در اراضی شالیزاری کشور یکی از راهبردهای مهم پیشروی پژوهشگران است. کودهای روی با حلالیت خوب مانند EDTA و سولفات روی در مقایسه با اکسید روی نامحلول و روی دانه ای (گرانوله) سبب انتقال روی بیش تر به ریشه گیاه برنج می گردد (Cakmak, 2008). حتی اگر مصرف خاکی روی یک استراتژی امیدوار کننده برای بهبود غلظت روی در بافت های گیاهی و هم چنین افزایش رشد گیاه و عملکرد بهتر دانه در برنج باشد، این شیوه های مصرف در افزایش غلظت روی در دانه تأثیر کمتری داشته (Alloway, 2008) و مصرف کودهای موثرتر مانند کودهای روی کلاته گاهی اوقات ممکن است به دلیل قیمت بالا از لحاظ اقتصادی مقرون به صرفه نباشند. بنابراین باید روش های مکمل دیگری برای افزایش غلظت روی در محصولات زراعی در نظر گرفته شود.
روی زمانی که به صورت محلول پاشی برگی مورد استفاده قرار گیرد از طریق روزنه برگ جذب و سپس از طریق سیستم آوندی گیاه به بخش هایی که نیازمند روی هستند انتقال می یابد. تعدادی از منابع روی مانند سولفات روی، نیترات روی و EDTA به عنوان منابع مناسب محلول پاشی برگی در تعدادی از محصولات زراعی به ویژه غلات معرفی شده اند. محلول پاشی با سولفات روی در برطرف کردن کمبود روی و بهبود غلظت روی دانه مؤثر است. به طور کلی افزایش زیاد در میزان روی دانه زمانی رخ می دهد که عنصر روی به صورت محلول پاشی در مراحل نهایی رشد گیاه استفاده می شود (Mahmoud Soltani et al., 2016; 2019). محلول پاشی می تواند از مشکلات ناشی از جذب و تثبیت روی بر روی سطوح ذرات خاک جلوگیری کرده، اما زمان پاشش روی باید هنگام گلدهی باشد تا سبب افزایش غلظت روی در دانه گردد. شایان ذکر است که روش های مختلف کوددهی برای افزایش تجمع روی در دانه برنج، مکمل راهبردهای اصلاحی برای غنی سازی زیستی دانه برنج با عنصر روی (افزایش میزان روی دانه با استفاده از روش های به زراعی) است.
2- دستور العمل
1-2- کاربرد خاکی
روش کاربرد خاکی (پاشش روی سطح خاک و یا اختلاط با خاک سطحی) ساده ترین و رایج ترین راه مصرف کود است. در این روش کود باید تا حد امکان به صورت یکنواخت در سطح مزرعه پخش شود تا به هر واحد گیاه مقدار یکسانی از عنصر غذایی برسد که البته کار آسانی نیست ولی کشاورزان با تجربه در اکثر موارد قادر به پخش دستی کود با دقت قابل قبول هستند. اگرچه در اراضی شالیزاری انجام عملیات شخم و گِل خرابی به توزیع یکنواخت کود در سطح مزرعه کمک شایانی می کند. در تمام موارد بایستی توجه شود که مصرف کود روی منوط به این است که حد آستانه کود روی در خاک مزرعه به روش DTPA کم تر از 2 میلی گرم در کیلوگرم خاک باشد.
1-1-2- زمان مصرف
1- قبل از نشای برنج، هنگام آماده سازی زمین:
توجه شود که در صورت امکان از مصرف با سایر کودها به ویژه کود فسفره پرهیز شود.
2- پس از نشاکاری:
حداکثر تا 15 روز پس از نشاکاری نیز می توان به خاک افزود تا از اُفت عملکرد جلوگیری شود.
2-1-2- مقدار مصرف
- 20 کیلوگرم در هکتار سولفات روی 22%، در صورتی که میزان روی خاک کمتر از 0.5 میلی گرم در کیلوگرم باشد.
- 15 کیلوگرم در هکتار سولفات روی 22%، در صورتی که میزان روی خاک بین 1-0.5 میلی گرم در کیلوگرم باشد.
- 10 کیلوگرم در هکتار سولفات روی 22%، در صورتی که میزان روی خاک بین 2-1 میلی گرم در کیلوگرم باشد.
3-1-2- نوع کود
مناسب ترین کود که از جنبه اقتصادی نیز مقرون به صرفه باشد سولفات روی می باشد که با درصدهای مختلف روی در بازار موجود است. باتوجه به حل پذیری سریع این کود در خاک در رفع سریع مشکل کمبود روی جزو کودهای بسیار مفید می باشد.
3-1-2- نحوه مصرف
برای پخش یکنواخت کود روی در سطح مزرعه در روش کاربرد خاکی (به دلیل مقدار کم آن، حداکثر 20 کیلوگرم در هکتار) می توان آن را با مواد بی ضرری مانند شن رودخانه به نسبت 25 درصد کود و 75 درصد شن مخلوط و مصرف نمود.
2-2- کاربرد به روش محلول پاشی
کوددهی برگی یا محلول پاشی (یا تغذیه برگی) شامل به کار بردن مواد مغذی در سطح برگ و ساقه و جذب آن ها از این قسمت ها می باشد. به دلیل استفاده از این روش در سیستم های معمول کشاورزی و هم در سیستم های جدید، می توان آن را یک روش پایدار متداول در افزایش مواد مغذی محصول دانست. پاسخ گیاه به کوددهی برگی بستگی به گونه گیاه، شکل کود، غلظت کود، دفعات کاربرد کود و مرحله رشدی گیاه دارد.
ترکیب کودی مورد استفاده در کوددهی برگی معمولا براساس مرحله رشدی گیاه تنظیم می شود. کوددهی برگی هم چنین برای کمک به گیاه در ترمیم شوک های ناشی از انتقال از مرحله نشایی، آسیب تگرگ و سایر عوارض ناشی از شرایط آب و هوایی سخت به کار برده می شود. اغلب عدم موفقیت در تغذیه برگی ناشی از عدم توجه به اصول کاربرد برگی کود است. عنصر روی زمانی که به صورت محلول پاشی برگی مصرف شود از طریق روزنه برگ جذب و سپس از طریق سیستم آوندی گیاه به بخش هایی که نیازمند روی هستند، انتقال می یابد.
1-2-2- نحوه مصرف
- به منظور افزایش عملکرد ارقام برنج می توان محلول پاشی روی را در سه مرحله مهم رشد گیاه یعنی مراحل پنجه زنی، گلدهی و شروع رسیدگی انجام داد.
- به منظور ارتقای کیفیت دانه (افزایش میزان روی و پروتئین دانه) یک بار محلول پاشی در مرحله شروع رسیدگی کفایت می کند.
- محلول پاشی در مرحله رسیدگی در پر شدن دانه تاثیر بسزایی داشته و به افزایش عملکرد نیز کمک می کند.
2-2-2- میزان مصرف
برای هر بار مصرف حداکثر از محلول 5 در هزار کود سولفات روی استفاده شود. برای بهره وری بیشتر و جلوگیری از آسیب به محصول، تهیه محلول بسیار رقیقی از فرمول کودی توصیه می شود. محلول های با غلظت بالا به ویژه آن هایی که بر پایه نمک های معدنی (سولفات روی) هستند ممکن است سبب سوزش برگی شوند. این امر به ویژه در مورد نمک های کلرید مصداق دارد. بدین منظور یک کیلوگرم سولفات روی 22% در هکتار برای برطرف کردن کمبود فوری روی مناسب است. بنابراین لازم است مقدار فوق را در 200 لیتر آب حل کرده و محلول پاشی نمائید. این مقدار می تواند به ارتقای مقدار روی دانه نیز منجر شود که برای اینکار می بایست محلول پاشی در زمان رسیدن دانه انجام شود.
3-2-2- نوع کود
مناسب ترین کود که از جنبه اقتصادی نیز مقرون به صرفه باشد سولفات روی می باشد که با درصدهای مختلف روی در بازار موجود است. با توجه به حل پذیری سریع این کود در خاک در رفع سریع مشکل کمبود روی جزو کودهای بسیار مفید می باشد.
پیشنهاد داروخانه گیاه پزشکی دهکده سبز شمالگان برای محلول پاشی روی کودهای کداروی و سیترال روی بر اساس دوز شرکت سازنده می باشد. لطفا برای مشاهده اطلاعات محصولات ذکر شده به قسمت کودهای شیمیایی مراجعه بفرمائید.
4-2-2- نحوه مصرف
- بهترین تأثیر محلول پاشی زمانی است که محلول به صورت ریز محلول پاشی گردد که این عمل را می توان از طریق افزایش فشار محلول پاش یا با استفاده از پمپ های بوم دار با نازل های واژگون که محلول را با زاویه 45 درجه روی گیاه می پاشند انجام داد.
- علاوه بر سطح برگ ها بایستی به این نکته نیز توجه داشت که پشت برگ نیز در جذب روی پاشش شده همانند سطح برگ عمل می کند. پس با همان زاویه پاشش 45 درجه به زیر برگ نیز محلول پاشی نمایید.
5-2-2- نکات مهم در محلول پاشی
- اسیدیته (PH) محلول مصرفی باید در حد خنثی و حدود 7-6 باشد. در صورت نیاز به تغییر PH محلول می توان از اسید ضعیفی مثل سرکه جهت افزایش اسیدیته و یا کربنات سدیم برای کاهش PH استفاده نمود.
پیشنهاد داروخانه گیاه پزشکی دهکده سبز شمالگان برای تنظیم و کاهش اسیدیته آب مورد استفاده جهت محلول پاشی روی، رکتیفایر (شرکت جنوبگان) و یا فیکساتور= آرکان (شرکت کیمیا سبز یاخته= نوتریکا) بر اساس دوز شرکت های سازنده می باشد. لطفا برای مشاهده اطلاعات محصولات ذکر شده به قسمت افزودنی ها (یاورها) مراجعه بفرمائید.
توجه:
- در صورتی که کودهای حاوی روی پودری نباشند، ترجیحاً آن ها را کوبیده و پودر نمایید تا در آب به خوبی حل شود.
- پاک بودن آب: ذرات ریز و نامحلول می توانند به سرعت نازل ها را مسدود کنند، حتی محلول هایی که به خوبی تهیه شده اند و از صافی رد شده اند می توانند در صورت وجود مواد معلق (سوسپانسیون ) زیاد موجب گرفتگی شوند.
- بهترین تاثیر محلول پاشی زمانی است که محلول به صورت ریز مه پاشی شود که این عمل را می توان از طریق افزایش فشار محلول پاش یا با استفاده از پمپ های بوم دار با نازل های واژگون که محلول را با زاویه 45 درجه روی گیاه می پاشند انجام داد.
- عملیات محلول پاشی باید در زمانی که هوا آرام و سرعت باد در حداقل است انجام گیرد که این امر به ویژه زمانی که از مه پاش ها استفاده می شود موجب می شود محلول به راحتی روی برگ پاشیده شود.
- اگر محلول سطح زیرین برگ را هم پوشش دهد باعث افزایش جذب خواهد شد. این امر زمانی دارای اهمیت می باشد که روزنه های بیشتری در زیر برگ وجود داشته باشد.
- همیشه کوددهی برگی را تا رسیدن هوا به درجه حرارت 27 درجه سلسیوس یا کمتر به تأخیر بیاندازید. جذب در درجات حرارت بالاتر بسیار ضعیف است، چون روزنه های گیاه در حرارت های بالا بسته است.
- افزودن مواد چسبنده به محلول، سطح کشش روی برگ را کاهش داده و باعث افزایش مانایی کود روی برگ و جذب آن می شود.
پیشنهاد داروخانه گیاه پزشکی دهکده سبز شمالگان برای این منظور، صابون های محلول پاشی= سورفکتانت ها= مویان های شرکت جنوبگان (آجودان) و یا شرکت نوتریکا (دامون) بر اساس دوز شرکت های سازنده می باشد. لطفا برای مشاهده اطلاعات محصولات ذکر شده به قسمت افزودنی ها (یاورها) مراجعه بفرمائید.
