کشاورزی پایدار یکی از چالش‌های مهم دنیای امروز است که در آن کاهش مصرف سموم شیمیایی و حفظ تعادل اکولوژیکی از اولویت‌های اصلی محسوب می‌شود. در این میان، زنبور تریکوگراما (Trichogramma spp.) به‌عنوان یکی از مؤثرترین عوامل کنترل بیولوژیک، نقش کلیدی در مدیریت آفات شالیزارهای برنج ایفا می‌کند. این حشره کوچک با پارازیت کردن تخم آفات، به‌ویژه پروانه‌های زیان‌آور مانند کرم ساقه‌خوار برنج (Chilo suppressalis) و برگ‌خوار برنج (Scirpophaga incertulas)، جایگزینی طبیعی و پایدار برای سموم شیمیایی است.
در این مقاله جامع، به بررسی تاریخچه، ویژگی‌های زیستی، روش‌های پرورش و رهاسازی، مزایا، چالش‌ها و راهکارهای بهینه‌سازی استفاده از زنبور تریکوگراما در شالیزارها پرداخته می‌شود. همچنین، آخرین یافته‌های تحقیقاتی در این زمینه ارائه خواهد شد.
۱. تاریخچه و اهمیت زنبور تریکوگراما
۱-۱. تاریخچه کشف و استفاده جهانی
زنبور تریکوگراما برای اولین بار در سال ۱۸۳۳ شناسایی شد. مطالعات نشان می‌دهد که این زنبور قادر است تخم بیش از ۴۰۰ گونه از حشرات متعلق به ۴۴ راسته و ۷ خانواده را پارازیت کند (Bao and Chen, 1989). استفاده از این زنبور برای کنترل آفات به سال ۱۹۲۶ بازمی‌گردد، زمانی که فالندر تولید انبوه آن را روی تخم بید غلات (Sitotroga cerealella) آغاز کرد. از آن زمان، این روش در بیش از ۳۰ کشور جهان و در سطحی بالغ بر ۳۲ میلیون هکتار از اراضی کشاورزی مورد استفاده قرار گرفته است (Li, 1994).
۱-۲. تاریخچه استفاده در ایران
در ایران، تحقیقات درباره زنبور تریکوگراما از اوایل دهه ۱۳۶۰ آغاز شد. پس از یک دهه مطالعه بر روی گونه‌های بومی، زیست‌شناسی و روش‌های پرورش، این زنبور در دهه ۱۳۷۰ به‌صورت انبوه تولید و در شالیزارهای شمال کشور رهاسازی گردید. نتایج تحقیقات کریمیان و همکاران (۱۳۷۵) نشان داد که این زنبور می‌تواند تا ۸۰٪ از جمعیت آفات پروانه‌ای را کنترل کند. امروزه، این روش به‌عنوان یکی از سالم‌ترین و پایدارترین روش‌های مبارزه با آفات در شالیزارهای ایران شناخته می‌شود.
۲. ویژگی‌های زیستی زنبور تریکوگراما
۲-۱. طبقه‌بندی و مورفولوژی
- راسته: بال‌غشائیان (Hymenoptera)
- خانواده: Trichogrammatidae
- اندازه: ۰٫۳ تا ۰٫۵ میلی‌متر
- رنگ: زرد، قهوه‌ای روشن یا شفاف
- تشخیص جنسیت:
- ماده‌ها: شاخک‌های کوتاه و چماقی شکل (شکل a).
- نرها: شاخک‌های بلند با موهای فراوان (شکل b).
۲-۲. چرخه زندگی
- تخم: زنبور ماده تخم‌های خود را داخل تخم آفت می‌گذارد.
- لارو: لارو از محتوای تخم میزبان تغذیه می‌کند.
- شفیره: مرحله انتقالی قبل از بلوغ.
- حشره کامل: زنبور بالغ پس از خروج، جفت‌گیری کرده و به دنبال تخم‌های جدید می‌گردد.
۲-۳. عوامل مؤثر بر طول عمر و تولیدمثل
- دما: دمای مطلوب ۲۵ درجه سانتی‌گراد است. در دمای بالای ۳۵ درجه، تخم‌گذاری کاهش می‌یابد.
- رطوبت: رطوبت نسبی ۷۵±۵٪ ایده‌آل است.
- نور: دوره‌های نوری ۱۶ ساعت روشنایی و ۸ ساعت تاریکی مناسب است.
- تغذیه: زنبورهای تغذیه‌شده با عسل تا ۱۴ روز عمر می‌کنند، در حالی که زنبورهای بدون تغذیه تنها ۳-۷ روز زنده می‌مانند (مجیدی، ۱۳۸۴).
۳. نقش زنبور تریکوگراما در کنترل آفات شالیزار
۳-۱. آفات اصلی تحت کنترل
- کرم ساقه‌خوار برنج (Chilo suppressalis)
- برگ‌خوار برنج (Scirpophaga incertulas)
- کرم سبز برگ‌خوار (Naranga aenescens)
- پروانه تک‌نقطه‌ای برنج (Cirphis unipuncta)
۳-۲. مکانیسم کنترل بیولوژیک
زنبور ماده با حس‌گرهای شیمیایی روی تخم‌های آفت، آن‌ها را شناسایی و تخم‌گذاری می‌کند. لارو زنبور پس از خروج، از محتوای تخم میزبان تغذیه کرده و در نهایت، به جای آفت، زنبورهای جدید خارج می‌شوند. این فرآیند منجر به کاهش جمعیت آفات می‌گردد.
۴. روش‌های پرورش و رهاسازی زنبور تریکوگراما
۴-۱. پرورش در آزمایشگاه
- میزبان واسط: تخم بید غلات (Sitotroga cerealella)
- شرایط محیطی:
- دما: ۲۵ درجه سانتی‌گراد
- رطوبت: ۷۵±۵٪
- نور: ۱۶ ساعت روشنایی
۴-۲. زمان‌بندی رهاسازی
- نسل اول آفت: دهه دوم خرداد (همزمان با اوج پرواز شب‌پره‌ها).
- نسل‌های دوم و سوم: با فاصله ۷-۱۰ روز از رهاسازی اول.
۴-۳. روش‌های رهاسازی
۱. کارت‌های تخم پارازیت‌شده (تریکوکارت): نصب روی پایه‌های چوبی در شالیزار.
۲. رهاسازی دستی: در مزارع کوچک.
۳. استفاده از پهپاد: برای پخش یکنواخت در مزارع وسیع.
۴-۴. تراکم رهاسازی
- ۱۰۰,۰۰۰ زنبور در هکتار (معادل ۳۰۰ تریکوکارت).
۵. مزایای استفاده از زنبور تریکوگراما
✅ کاهش مصرف سموم شیمیایی و جلوگیری از مقاومت آفات.
✅ حفظ محیط زیست و جلوگیری از آلودگی آب و خاک.
✅ اقتصادی بودن (هزینه کمتر نسبت به سمپاشی مکرر).
✅ سازگاری با کشاورزی ارگانیک.
۶. چالش‌ها و راهکارها
۶-۱. چالش‌ها
- حساسیت به سموم: زنبورها در صورت تماس با سموم از بین می‌روند.
- تأثیر آب‌وهوا: بارندگی شدید و دمای بالا کارایی زنبور را کاهش می‌دهد.
- نیاز به آموزش کشاورزان: بسیاری از کشاورزان هنوز با این روش آشنا نیستند.
۶-۲. راهکارها
🔹 اجتناب از سمپاشی ۲۰ روز قبل و بعد از رهاسازی.
🔹 استفاده از تله‌های نوری برای تعیین زمان دقیق رهاسازی.
🔹 آموزش کشاورزان درباره مزایای کنترل بیولوژیک.
۷. نتیجه‌گیری و آینده‌نگری
زنبور تریکوگراما یک روش طبیعی، کم‌هزینه و پایدار برای کنترل آفات شالیزارهاست. با توسعه روش‌های پرورش انبوه و افزایش آگاهی کشاورزان، می‌توان به کاهش وابستگی به سموم شیمیایی، افزایش عملکرد محصول و حفظ محیط زیست دست یافت. تحقیقات آینده باید بر بهبود سازگاری زنبور با شرایط مختلف آب‌وهوایی متمرکز شود.
