سیاهک پنهان پاکوتاه گندم Dwarf Bunt
عامل بیماری سیاهک پنهان پاکوتاه گندم قارچی اســت بــه نام Tilletia controversa که متعلق بــــــه زیر شاخه Basidiomycotina رده تلیومیستها، راسته اوستیلاژینال ها و خانواده Tilletiaceae میباشد. تلیوسپورهای این قارچ به رنگ زرد متمایل به قهوه‌ای، قرمز مایل به قهوه‌ای تیره یا سیاه و نسبتاً گرد هستند. جداره خارجی تلیوسپور به طور معمول دارای شبکه‌های نوک تیز منظم بوده و توسط یک توده ژلاتینی بی رنگ احاطه شده اند.
این بیماری در حال حاضر در مناطق غرب و شمال غرب کشور ایران خصوصاً در دیمزارهای مناطق مرتفع مانند کردستان آذربایجان شرقی و غربی شیوع دارد.
علایم بیماری
نشانه‌های اولیه آلودگی به بیماری سیاهک پنهان پاکوتاه در اوایل رشد گیاه و در مرحله گیاهچه ای به صورت لکه‌های زرد پراکنده در سطح برگها میباشد. در بوته‌های آلوده پنجه زنی تحریک شده و تعداد زیادی پنجه‌های غیر طبیعی تولید میشود. کوتاه ماندن بیش از حد ساقه‌های گندم از نشانه‌های بارز این بیماری است.
شکل ٨٤ – مقایسه ارتفاع بوته‌های مبتلا به سیاهک پنهان پاکوتاه (سمت چپ) و بوته‌های سالم (سمت راست)
شکل ۸۵ – تغییر شکل خوشه‌های مبتلا به سیاهک پنهان پاکوتاه
به طوری که ارتفاع بوته از cm۱۰ تجاوز نمی کند. در بوته‌های آلوده، خوشه‌های بیمار زودتر از خوشه‌های غیر آلوده ظاهر میشوند. در یک مزرعه ممکن است سیاهک پنهان معمولی و سیاهک پنهان پاکوتاه توام دیده شود وليكن وجود این دو گونه در یک بوته با هم نادر است. دانه‌های آلوده به رنگ قهوه‌ای تیره یا سیاه بوده، بزرگتر و کوتاه تر از دانه‌های طبیعی هستند و بوی نامطبوع ناشی از ماده تری متیل آمین از آنها استشمام میشود.
شکل ۸۶ – مقایسه دانه‌های آلوده به سیاهک پنهان پاکوتاه (سمت راست) و دانه‌های سالم (سمت چپ)
زیست شناسی
گندم آلوده در موقع خرمنکوبی و برداشت با کمباین شکاف برداشته، تلیوسپورها آزاد شده و درسطح مزرعه پخش میشوند. تلیوسپورها در سطح خاک زنده باقی مانده مدت ۸ و تا ۱۰ سال قدرت حیات خود را حفظ می‌کنند. تلیوسپورها به طور معمول از اواخر آذرماه تا نیمه اول اردیبهشت ماه در سطح خاک و یا نزدیک آن جوانه زده و گیاهچه و پنجه‌های جوان و حساس گندم را در حین خروج از خاک مورد حمله قرار می‌دهند و اگر شرایط مناسبی برای رشد تلیوسپور وجود نداشته باشد رشدشان متوقف شده ولی از بین نمی رود. حساس ترین مرحله آلودگی در پاییز، مرحله قبل از پنجه زنی یا زمانیکه ۲ تا ۳ پنجه در آنها ظاهر شده میباشد. بروز بیماری روی گندمهای بهاره کمتر است زیرا در این فصل پوشش برفی کافی جهت تامین حرارت پایین و طولانی و رطوبت بالا که برای شکستن دوره خواب تلیوسپور قارچ لازم است فراهم نیست.
شکل ۸۷ – ارتفاع بوته مبتلا به سیاهک پنهان پاکوتاه در مزرعه
از تندش تلیوسپور پرومیسیلیوم به وجود آمده و در انتهای آن اسپوریدهای رشته ای به صورت خوشه ای ایجاد میشود. اسپوریدهای سازگار دو به دو با هم ترکیب شده و مرحله پلاسموگامی را انجام می‌دهند. هیفهای دیکاریوتیک حاصل در داخل خاک و یا نزدیک آن وارد گیاهچه شده و ایجاد آلودگی می‌کنند. هیفهای مزبور بعد از نفوذ به بافت غیرفعال باقی می‌مانند. همزمان با مرحله گلدهی گیاه میزبان، قارچ عامل بیماری از حالت رویشی به حالت زایشی تغییر وضعیت داده و به سرعت در داخل تخمدان تکثیر می‌‌یابد و با تغذیه از نسوج گیاه اسپورهای خود را جایگزین میکند. دیواره تخمدان نیز تغییر یافته و به صورت پوستهای تلیوسپورها را در بر گرفته و سورهای دانه ای شکل را تشکیل می‌دهد. در موقع خرمنکوبی دیواره نازک سورها پاره شده و تلیوسپورها آزاد میشوند.
مدیریت تلفیقی بیماری
استفاده از ارقام مقاوم ضدعفونی بذر با سموم سیستمیک مانند دی وی دند 3٪ به میزان ۲۰۰ گرم و تکتو به میزان ۱۲۵ گرم برای ضدعفونی ۱۰۰ كيلو بذر. جهت تقلیل میزان آلودگی و جلوگیری از انتقال و انتشار بیماری استفاده از روش‌های زیر توصیه میشود:
سمپاشی برای ضد عفونی سطحی خاک به فاصله ۱ تا ۲ هفته بعد از بذر پاشی با مصرف قارچکشهایی بر مبنای پنتا کلرونیتروبنزن به میزان ٢.٦٧ کیلوگرم از ماده موثر برای یک هکتار کنترل خوبی روی بیماری دارد و می‌تواند در سطوح کوچک مورد استفاده قرار بگیرد. کشت بذر سالم و عاری از آلودگی کشت عمیق بذر، سوزاندن بقایای گیاهی در مزرعه بعد از برداشت به هم زدن خاک سطحی با انجام شخم عمیق جهت دفن تلیوسپورهای سطح خاک و خودداری از کشت گندم پاییزه در زمین‌های آلوده و انجام کشت بهاره در آنها موجب کاهش آلودگی می‌‌گردد. تنظیم زمان کاشت نیز در میزان آلودگی موثر است. در کشتهای بسیار زود آلودگی کمتر از گندمهای دیر کاشت است. زیرا با کشت زود هنگام حرارت خاک برای جوانه زدن تلیوسپورها مناسب نیست. به علاوه ریشه گیاهانی که زود کاشته میشوند خوب رشد کرده در نتیجه اسپور قارچ نمیتواند گیاهچه قوی را در موقع خروج از خاک مورد حمله قرار دهد. کشت بسیار دیر نیز مراحل حساس گیاه را برای آلودگی کمتر میکند.
منبع: آفات و بیمار‌‌ی‌های مزارع گندم در ایران – سازمان تحقیقات و آموزش کشاورزی
