شب‌پره دانه‌خوار آفتابگردان | شناسایی و کنترل عملی آفت در مزارع

مقدمه

آفتابگردان یکی از مهم‌ترین گیاهان روغنی در ایران به شمار می‌رود و نقش بزرگی در تأمین روغن خوراکی کشور دارد. این گیاه به دلیل سازگاری بالا با اقلیم‌های گوناگون، در بیشتر نقاط کشور از شمال تا جنوب قابل کشت است. با این حال، همان‌طور که بسیاری از محصولات زراعی تحت تأثیر عوامل زیان‌آور قرار می‌گیرند، آفتابگردان نیز از حمله‌ی آفات در امان نیست.
یکی از مهم‌ترین و خسارت‌زاترین آفات این محصول، شب‌پره دانه‌خوار آفتابگردان (Homoeosoma nebulella) است که در سال‌های اخیر در بسیاری از مزارع کشور گسترش یافته و خسارات قابل توجهی به بار آورده است. این آفت با تغذیه از دانه‌ها و آسیب به گل‌آذین، موجب کاهش عملکرد، افت کیفیت روغن و کاهش ارزش اقتصادی محصول می‌شود.

مشخصات و زیست‌شناسی آفت

شب‌پره دانه‌خوار آفتابگردان از خانواده‌ی Pyralidae و راسته‌ی Lepidoptera است. حشره‌ی بالغ پروانه‌ای کوچک به رنگ خاکستری روشن با بال‌هایی باریک و خطوط موج‌دار روی بال‌های جلویی دیده می‌شود. طول بدن حدود ۱۰ میلی‌متر و عرض بال‌ها در حالت باز حدود ۲۰ میلی‌متر است.

حشرات کامل معمولاً در اواخر بهار و هم‌زمان با رشد غنچه‌های آفتابگردان ظاهر می‌شوند. ماده‌ها تخم‌های خود را به صورت انفرادی یا گروهی بر روی غنچه‌ها، پشت گلبرگ‌ها و گاهی روی قسمت‌های نرم گل‌آذین قرار می‌دهند.
دوره‌ی جنینی بسته به دما حدود ۳ تا ۷ روز طول می‌کشد و پس از آن لاروهای جوان خارج می‌شوند. لاروها ابتدا از بافت نرم گل‌آذین تغذیه کرده و سپس وارد لوله‌های دانه می‌شوند. در این مرحله بیشترین خسارت اقتصادی به محصول وارد می‌شود، زیرا لاروها مستقیماً از دانه‌ها تغذیه کرده و موجب پوکی و چروکیدگی بذر می‌گردند.

دوره‌ی لاروی حدود ۱۵ تا ۲۰ روز طول می‌کشد و سپس آفت به مرحله‌ی شفیرگی می‌رود. شفیره‌ها معمولاً در داخل بقایای گیاهی، در بین گل‌های خشک‌شده یا در سطح خاک تشکیل می‌شوند. شب‌پره دانه‌خوار بسته به شرایط آب‌و‌هوایی می‌تواند دو تا سه نسل در سال داشته باشد و در مناطق گرم‌تر فعالیت طولانی‌تری نشان می‌دهد.

خسارت و نشانه‌های آلودگی

نشانه‌های حضور آفت معمولاً در مرحله‌ی گل‌دهی و تشکیل دانه آشکار می‌شود. وجود تارهای نازک و فضولات لارو روی گل‌آذین، پوکی دانه‌ها و کاهش وزن بذر از مهم‌ترین علائم آلودگی است.
در مزارع آلوده، دانه‌های آفتابگردان غالباً سیاه و چروکیده شده و کیفیت روغن آن‌ها به‌طور محسوسی کاهش می‌یابد.
در صورت طغیان، خسارت آفت می‌تواند بین ۲۰ تا ۷۰ درصد عملکرد مزرعه را کاهش دهد که رقم بسیار بالایی است. همچنین ورود لاروها به داخل گل‌آذین راه را برای ورود قارچ‌ها و بیماری‌های ثانویه باز می‌کند که موجب پوسیدگی و کاهش بازارپسندی محصول می‌شود.

شرایط مؤثر بر گسترش آفت

فعالیت و گسترش شب‌پره دانه‌خوار آفتابگردان تحت تأثیر شرایط محیطی قرار دارد. دمای معتدل تا گرم و رطوبت نسبتاً پایین، شرایط ایده‌آلی برای رشد و تکثیر این آفت فراهم می‌کند.
وجود بقایای آلوده در مزرعه، برداشت دیرهنگام، تراکم زیاد بوته‌ها و کشت متوالی آفتابگردان در یک زمین از عوامل اصلی افزایش جمعیت آفت محسوب می‌شوند. همچنین کشت پی‌درپی گیاهان میزبان مانند پنبه و آفتابگردان در یک منطقه، باعث پایداری جمعیت آفت در محیط می‌شود.

راهکارهای مدیریت و کنترل آفت

برای کنترل شب‌پره دانه‌خوار آفتابگردان، استفاده از روش‌های تلفیقی مدیریت آفات (IPM) بهترین نتیجه را به همراه دارد. در این روش مجموعه‌ای از اقدامات زراعی، بیولوژیک و شیمیایی به‌صورت هماهنگ انجام می‌شود.

1. تناوب زراعی: از کشت مداوم آفتابگردان در یک زمین خودداری شود تا چرخه‌ی زندگی آفت قطع گردد.

2. مدیریت بقایای گیاهی: بقایای آلوده‌ی گیاه پس از برداشت باید جمع‌آوری و شخم زده شوند تا لاروها و شفیره‌های باقیمانده از بین بروند.

3. زمان‌بندی مناسب کشت: انتخاب تاریخ کاشت مناسب می‌تواند هم‌زمانی حساس‌ترین مرحله‌ی رشد گیاه با اوج فعالیت آفت را کاهش دهد.

4. کاشت ارقام مقاوم یا زودرس: این ارقام معمولاً زودتر از موعد آلودگی اصلی برداشت می‌شوند و خسارت کمتری می‌بینند.

5. پایش مزارع: بازدید منظم از زمان تشکیل غنچه‌ها تا رسیدگی بذر برای شناسایی زودهنگام آفت ضروری است.

6. حفظ دشمنان طبیعی: زنبورهای پارازیتوئید و شکارگرهای طبیعی نقش مهمی در کنترل طبیعی جمعیت آفت دارند؛ بنابراین استفاده بی‌رویه از سموم عمومی توصیه نمی‌شود.

7. استفاده از تله‌های نوری یا فرمونی: در برخی مناطق، تله‌های فرمونی برای پایش جمعیت حشرات کامل و پیش‌بینی زمان اوج فعالیت آفت مفید است.

8. جمع‌بندی

   شب‌پره دانه‌خوار آفتابگردان یکی از مهم‌ترین آفات مزارع آفتابگردان در ایران است که در صورت کنترل‌نشدن، می‌تواند خسارت‌های اقتصادی زیادی ایجاد کند. آشنایی با زیست‌شناسی آفت، پایش مداوم مزرعه و اجرای اقدامات پیشگیرانه از جمله تناوب زراعی و حذف بقایای آلوده، نقش اساسی در کاهش جمعیت و جلوگیری از طغیان آن دارد. اجرای برنامه‌های مدیریت تلفیقی و حفظ دشمنان طبیعی، رویکردی پایدار و کم‌هزینه برای کنترل این آفت محسوب می‌شود.