کرم ساقه خوار برنج

کرم ساقه خوار نواري (Chilo suppressalis)، یکی از آفات مهم محصول برنج در جهان می باشد. این حشره، گیاه برنج را از مرحله نشاء تا رسیدگی محصول مورد حمله قرار میدهد. اگر چه این آفت در سراسر جهان پراکنده است ولی بیشترین خسارت آن در قاره آسیا می باشد. این گونه مهمترین آفت شالیزارهاي شمال ایران و برخی مناطق دیگر کشور محسوب می شود.

آشنایی با کرم ساقه خوار برنج:

کرم ساقه خوار برنج از آفات کلیدی بیشتر شالیزار های کشور می باشد. این آفت، گیاه برنج را از مرحله نشاء تا رسیدگی محصول مورد حمله قرار می دهد. اگر چه این آفت در سراسر جهان پراکنده است، ولی در آسیا بیشترین خسارت را وارد می نماید. گونه کرم ساقه خوار نواری با نام علمی  (Chilo suppressalis) یکی از مهمترین آفات در شالیزارهای شمال ایران و برخی مناطق دیگر کشور محسوب می گردد.

کرم ساقه خوار یک مشکل مهم در برنج است که باعث تلفات تخمینی 5 تا 30 درصد از کل عملکرد محصول می شود.در مزارع برنج ایران این آفت معادل 727 کیلوگرم در هکتار باعث کاهش عملکرد محصول می شود. آنها شایع ترین و فراگیرترین آفات حشره ای هستند. بیشتر گونه‌ها پروانه‌هایی هستند که لاروهایشان در پنجه‌ها و خوشه‌های برنج تونل ایجاد میکنند. کرم های ساقه خوار در مراحل رویشی و زایشی گیاه باعث تلفات شدید می شوند. بسته به مرحله حمله کرم ساقه خوار، برنج علائمی چون خشکی خوشه را از خود نشان می دهند.

میزبان ها:

مهمترین میزبان هاي این آفت از گروه غلات زراعی خانواده Poaceae شامل گونه هاي زیر می باشند:
(Oryza sativa) برنج, (Sorghum bicolor) سورگوم, (Zea mays)ذرت.

مشخصات علمی:

نام علمی : Chilo suppressalis (Walker, 1863)

نام معمول : striped rice stem borer – کرم ساقه خوار خالدار برنج

نام های علمی دیگر :

• Chilo oryzae Fletcher, 1926-27
• Chilo simplex Butler, 1877
• Chilo simplex Hudson, 1895
• Crambus suppressalis Walker, 1863
• Jartheza simplex Butler, 1880

خسارت کرم ساقه خوار برنج:

خسارت اصلی این آفت مربوط به مرحله لاروی آن میباشد. که ضمن تغذیه از بافتهای مختلف گیاه برنج چهار علائم مشخص در میزبان ایجاد میکند:

خسارت پارانشیمی: که همزمان با تغذیه لاروهای سن اول هر نسل روی برگ گیاه برنج در مرحله خزانه و زمین اصلی رخ میدهد. این علامت بصورت خطوط موازی و سفید رنگ که ناشی از تغذیه پارانشیم برگ برنج میباشد قابل مشاهده است.

خسارت غلاف برگ: که همزمان با تغذیه لاروهای سنین اولیه هر نسل در زمین اصلی رخ میدهد. این علامت با تغذیه لاروها از قسمت درونی غلاف برگ برنج و زردی عمومی غلاف گیاه برنج قابل مشاهده است. معمولا دو تا سه هفته بعد از نشاکاری در زمین اصلی دیده میشود.

خسارت مرگ جوانه مرکزی: که همزمان با تغذیه لاروهای سنین مختلف نسل زمستانگذران و نسل اول در زمین اصلی رخ میدهد. این علامت مربوط به زمانی است که لاروها وارد ساقه اصلی برنج شده و با تغذیه از بافت درونی ساقه موجب زرد و خشک شدن آن خواهند شد. این علامت را به اصطلاح hearts Dead گویند.

خسارت سر سفیدی خوشه: این علامت مربوط به نسل دوم این آفت است که مصادف با زمان خوشه رفتن و گل دادن گیاه برنج میباشد. تغذیه لارو از قسمت درونی ساقه مانع حرکت شیره گیاهی و پر شدن دانه- ها گردیده و منجر به سفید شدن خوشه میشود که به اصطلاح معروف به (heads White) بوده و منجر به پوک شدن خوشه برنج میگردد. خوشه های سفید برنج در سطح مزرعه برافراشته، و کاملاً نمایان هستند.

شکل شناسی:

حشره بالغ: شب پره هاي ماده زرد مایل به قهوهاي یا زرد روشن و شب پره هاي نر این آفت تقریباً خاکستري
رنگ میباشند.
تخم: تخمهاي تازه گذاشته شده سفید متمایل به زرد بوده که توسط یک ماده چسبناك کف مانند پوشش داده می شوند تخم ها قبل از تفریخ کاملاً تیره و سیاه هستند.
لارو: قهوهاي متمایل به خاکستري و داراي پنج نوار تیره است که سه نوار در قسمت پشتی ودو نوار در قسمت
پهلوها قرار دارند. نوار هاي پشتی کمرنگ ترند. طول لاروهاي کاملاً رشد یافته 17 تا 26 میلیمترمی باشد.
شفیره: قهوهاي روشن بوده و سپس به رنگ قهواي تیره در می آید. یک سوم انتهاي بدن شفیره به سمت پشت
خمیده است و قسمت انتهایی آن داراي دو زایده قلاب مانند میباشد. طول شفیره 12 تا 15 میلیمتر و قطر آن 3/5 – 2/5 میلیمتر می باشد.

شاید این مطلب را هم دوست داشته باشید: كرم برگخوار سبز برنج و نحوه کنترل آن

بیولوژی کرم ساقه خوار برنج:

کرم ساقه خوار برنج با نام علمی Chilo suppressalis با شرایط آب و هوایی معتدل سازگار است. لاروها در دمای پایین زمستان زنده می مانند. در شرایط گرمسیری، تا شش نسل در یک سال دارند، که اغلب در جایی که کشت برنج مستمر است، همپوشانی دارند.

در آب و هوای سردتر، لارو سن آخر در طول زمستان خفته باقی می ماند. کرم ساقه خوار برنج دو تا سه نسل در سال در شمال شرق ایران دارد. ماده‌های کرم ساقه‌خوار برنج معمولا دو تا سه توده تخم (هر کدام شامل تقریباً 60 تخم) روی نوک برگ‌ها می‌گذارند.

از اوایل ماه فروردین، با گرم شدن هوا لاروها تبدیل به شفیره شده و شب پره های نسل زمستانگذران ظاهر می شوند. به شب پره های این آفت، حشرات بالغ گفته می شود، که بعد از خروج از پوسته شفیره گی، پرواز جفت گیری را انجام داده و بعد از جفت گیری روی میزبان اصلی تخمگذاری می کنند.

طول عمر حشرات بالغ حدود یک هفته می باشد. این حشره شب پرواز بوده و گرایش شدید به نور به ویژه (لامپهای ماوراء بنفش) نشان می دهد. حشرات کامل این آفت تا مسافتهای زیاد قادر به پرواز بوده (۲ تا ۱۶کیلومتر) و با کمک باد می توانند مسافتهای طولانی تری را پرواز نمایند.

این آفت عموماً در شمال ایران ۳ نسل ایجاد می نماید. ولی با رواج کشت برنج راتون (برداشت مضاعف) و کشت مجدد برنج در برخی از مناطق شمالی کشور به ویژه استان مازندران حداقل یک نسل به تعداد نسلهای قبلی افزوده می شود. از آنجاییکه این آفت چند نسلی است بنابراین با مساعد شدن شرایط اقلیمی و توسعه کشتهای متعدد برنج خطر افزایش تعداد نسل قابل پیش بینی است. خسارت اصلی این آفت مربوط به مرحله لاروی آن میباشد.

در مرحله پنجه زنی برنج، لاروها سیستم آوندی را مختل کرده و باعث می شوند که برگ داخلی پنجه پژمرده شود و در نتیجه عارضه ای به نام قلب مرده (Dead heart) ایجاد شود. در مرحله گلدهی، خوشه ها در پایه خود جدا می شوند و دانه های پر نشده باقی می مانند.

روشهای کنترل کرم ساقه خوار برنج:

 کنترل زراعی: 

کنترل زراعی آفات برنج که بعد از برداشت برنج از زمین اصلی انجام می شود شامل عملیات زراعی و اقداماتی است که طی آن موجب کاهش جمعیت آفت زمستانگذران می شوند.

این اقدامات شامل شخم هاي اول و دوم، آب تخت پاییزه و زمستانه و رها سازي ماکیان در اراضی شالیزاری است. همچنین کشت گیاهان غیر برنج مانند علوفه ای، روغنی و سبزی ها از کشتهای مهم جایگزین و در عین حال کاهش دهنده جمعیت آفات زمستانگذران می باشد.

از دیگر روشهای زراعی که اساساً جزء روش های پیشگیری کننده می باشند می توان به تقسیط کودهاي ازته در فصل زراعی، کاشت همزمان گیاه برنج، کاشت ارقام زودرس و میانرس نام برد. همچنین بعد از برداشت محصول برنج در کشت سنتی و مکانیزه ساقه هاي بریده شده در معرض آفتاب قرار گرفته که این عمل باعث از بین رفتن لاروهاي ساقه خوار برنج می گردد.

کنترل مکانیکی:

وجین و کندن برگ حاوی دستجات تخم در خزانه، ساقه و پنجه های آلوده در زمین اصلی تا حداکثر پنجه زنی، کنترل علفهای هرز اطراف مزرعه و روی مرزها از اقدامات مهم در کنترل مکانیکی است.

کنترل فیزیکی:

نصب تله هاي نوری (الکتریکی و فانوسی) در مزرعه از دیگر روش هـای مهـم در جلـب و شـکار شـب پـره هـاي ساقه خوار می باشد. در روش فانوسی با نصب تشت آب همراه با مایع شوینده و در روش الکتریکی علاوه بر شکار معمولاً با کنترل لکهاي شیمیایی، حشرات کامل در اطراف تله فوق از دیگر روشهای مؤثر در کـاهش جمعیـت آفت می باشد.

ردیابی:

به منظور ردیابی آفت و تعیین زمان مناسب مبارزه از تله هاي دلتا (trap Delta) با کارت چسبنده به همراه فرمون استفاده می شود. این نوع از تله ها به فاصله 70 متر از یکدیگر در مزرعه نصب می شوند.

تله دلتا – جهت خرید محصول کلیک کنید….

تله ها از اوایل کشت برنج در مزرعه نصب شده و نمونه برداري دو بار در هفته تا آخرین شکار پروانه ادامه مییابد.

چسب تله ها به دلیل خشک و غیر موثر شدن هر یک یا دو ماه و فرومون های جنسی هر 20 الی 30 روز تعویض شوند.

استفاده از تله هاي نوري یا فانوسی در مزارع برنج نیز در بررسی حضور و تعیین جمعیت آفت کاربرد دارد.

 کشت ارقام مقاوم:

به طور کلی ارقام اصلاح شده پاکوتاه نسبت به ارقام بومی پابلند و ارقامی که در بافت آنها سیلیس بیشتري وجود دارد در برابر خسارت کرم ساقه خوار مقاومتر می باشند.

 کنترل غیر شیمیایی:

با توجه به مصرف بی رویه و غیر اصولی حشره کشها و آسیب پذیر شدن زیست بوم شالیزار استفاده از
روشهاي غیر شیمیایی سازگار با محیط زیست و سلامت جامعه بسیار مورد توجه است. در این راستا یکی از
روشهاي مورد توجه، استفاده از فرمونهاي جنسی است که در ایران به روشهاي مختلف زیر قابل استفاده
میباشد:

 اختلال در جفتگیري (disruption Mating):

براي کنترل کرم ساقه خوار برنج به شیوه اختلال در جفت گیري همزمان با ظهور شب پره ها در شالیزار، تعداد 100 عدد رهاساز فرمونی (Dispenser )در هر هکتار با فواصل 10 در 10 متر از همدیگر که حاوي 0/4 گرم فرمون جنسی حشره (مجموعاٌ 40 گرم ماده مؤثره در هکتار) قابل استفاده میباشد. رهاسازهاي فوق روي قیم هاي چوبی درون مزرعه و حاشیه ها نصب شده و لازم است همواره بالاتر از ارتفاع بوته برنج قرار داده شوند. به منظور اطمینان از تأثیر روش اختلال در جفت یابی، از تله هاي دلتا با کارت چسبنده به همراه فرمون استفاده می شود.

شکار انبوه (trapping Mass):

• یکی دیگر از کاربردهاي استفاده از تله هاي فرمونی با کارت چسبنده، شکار انبوه حشرات کامل ساقه خوار برنج می باشد. کشاورزان برنجکار استانهاي گیلان و مازندران در مواردي از این روش استفاده نموده و نتایج مطلوبی نیز بدست آوردند. موسسه تحقیقات برنج و موسسه تحقیقات گیاهپزشکی مطالعات متعددي درخصوص سنتز و کاربرد فرمونهاي جنسی داخلی و خارجی انجام داده و نیز در حال بررسی بیشتر میباشند.
  این نوع از تله ها از اوایل کشت برنج در مزرعه نصب شده و نمونه برداري دو بار در هفته تا آخرین شکار پروانه ادامه می یابد. چسب تله ها به دلیل خشک و غیر موثر شدن هر یک یا دو ماه و فرومون های جنسی هر 20 الی 30 روز تعویض شوند.

کنترل بیولوژیکی:

بسیاري از دشمنان طبیعی کرم ساقه خوار و سایر آفات برنج به طور طبیعی در مزارع برنج وجود دارند
که شکارچیان، پارازیتها و پارازیتوئیدها از مهمترین عوامل کنترل کننده طبیعی میباشند. شکارچیان تخم مانند جیرجیركها، سوسکهاي استافیلینیده و شکارچیان حشره بالغ مانند قورباغه ها، سنجاقکها، آسیابک ها، خفاش ها و عنکبوت ها میباشند.
از پارازیتوئیدهاي مهم تخم آفات برنج زنبور تریکوگراما و از عوامل بیمارگر مهم لاروها، میتوان باکتري ها و قارچ ها را نام برد.
یکی از روش های مرسوم در کنترل بیولوژیک در زراعت برنج استفاده از توانایی انگلی کردن تخم آفات مختلف برنج به ویژه ساقه خوار برنج توسط زنبور تریکوگراما است. براساس تحقیقات انجام شده بهترین زمان مناسب رهاسازي زنبور تریکوگراما هنگام تخمگذاري حشرات کامل بر روي بوته هاي برنج میباشد.
براي اثر بخشی اجراي این تاکتیک در شالیزار آگاهی از زیست شناسی آفت و فنولوژي گیاه برنج حائز اهمیت  میباشد. براي اینکار لازم است از ابتداي ظهور این آفت، تله هاي نوري، تله دلتا حاوي فرمون و یا فانوسی در مزارع برنج نصب شوند. با توجه به تنوع وسیع دشمنان طبیعی در زیست بوم شالیزار، حمایت از دشمنان طبیعی و کاربرد هوشمندانه آفتکش های زیست سازگار باید مورد توجه بیشتر قرار گیرد.

رهاسازي در خزانه کشت اول: بعد از برداشتن پوشش پلاستیکی از خزانه کشت اول برنج، براي هر هکتارخزانه به تعداد یکصد عدد تریکوکارت (یکصدم گرمی) با فاصله 10 متر از هم رهاسازي انجام می شود.
رهاسازي در زمین اصلی کشت اول:
– رهاسازي زنبور براي کنترل نسل اول ساقه خوار با توجه به بررسی وضعیت زیست شناسی آفت در مراحل پیش پرواز، پیک پرواز و پس پرواز و در نظر گرفتن فنولوژي گیاه برنج در کمیته پیش آگاهی برنج بررسی و تصمیم گیري میگردد. بر این اساس رهاسازي زنبور براي کنترل نسل اول کرم ساقهخوار به تعداد یکصد عدد تریکوکارت براي هر هکتار با فاصله 10 متر از هم انجام میشود.
– رهاسازي زنبور براي کنترل نسل دوم ساقه خوار، اولین رهاسازي در زمان پیک شفیره یا مشاهده اولین پروانه ماده شکار شده در حال تخمریزي یا تخمریزي کرده انجام می شود.
– دومین مرحله رهاسازي در زمان پیک پرواز (7-10 روز بعداز رهاسازي نوبت اول) با توجه به فنولوژي گیاه (قبل از مرحله خمیري شدن دانه هاي برنج) انجام می شود.
یکی از ویژگی هاي این روش تعداد تریکوکـارت مصـرفی و تعـداد دفعـات رهاسـازي بسـته بـه انبـوهی جمعیت است. در جمعیت های بالا معمولاً در نسل دوم حداقل سـه نوبـت رهاسـازي بـراي کنتـرل آفـت توصـیه میشود.
در کاربرد زنبور تریکوگراما رعایت نکات مهم بـراي جلـوگیري از کـاهش کـارایی زنبـور شـامل عـدم رهاسازي در  شرایط آب و هوایی نامساعد محیطی مانند بارندگی، دماهاي بالا، هنگام سمپاشی و بادبردگی سـم از مزارع مجاور ضروري است.

 کنترل شیمیایی:

در خزانه برنج معمولاً با توجه به اینکه در اغلب موارد تهیه نشاء در زیر پوشش پلاستیکی انجام می گیرد، آلودگی به کرم ساقه خوار و سایر آفات کاهش یافته و نیازي به سمپاشی نخواهد بود اما در صورت مشاهده آلودگی  گیاهچه ها به دستجات تخم، میتوان نشاء آلوده را با دست جمع آوري و آنها را از بین برد.
در مرحله رویشی گیاه برنج و مصادف با نسل اول آفت، چنانچه خشک شدن جوانه مرکزي در ارقام دیررس تا سه درصد و در ارقام زودرس تا دو درصد (بر اساس فرمول ذیل) باشد، سمپاشی با حشره کش هاي گرانوله توصیه میگردد. اطلاع از زیست شناسی آفت و شرایط رشدي گیاه حائز اهمیت است. چنانچه در مرحله رویشی گیاه، آفت در سنین بالاي لاروي و یا شفیره باشد، سمپاشی لازم نبوده بلکه با وجین و کندن پنجه هاي آلوده میتوان از پیشرفت خسارت جلوگیري نمود. در این مرحله همچنین براي ارقام زودرس با توجه به اوج پرواز پروانه ساقه خوار برنج (شکار توسط تله نوري یا فرمونی) در منطقه و همچنین تاریخ کاشت، یک بار سمپاشی ولی براي ارقام دیررس یا دیرکاشت با توجه به تداخل نسل های دوم و سوم و در نظر گرفتن وضعیت رشدي گیاه و آفت و تحلیل کارشناس حفظ نباتات، حداکثر دو بار سمپاشی با حشرهکش گرانول کارتاپ (پادان) 4 درصد و یا فیپرونیل0/2 درصد) توصیه می گردد. در صورت برخورد با نسل سوم این آفت،چنانچه مرحله رشدي گیاه در اوایل مرحله زایشی باشد لازم است یک نوبت دیگر از حشره کش مایع استفاده گردد.

بر اساس آخرین لیست سموم ثبت شده سازمان حفظ نباتات کشور، سموم حشره کش مجاز براي کنترل کرم
ساقه خوار برنج عبارتند از:

– کارتاپ (پادان) گرانول 4 درصد به میزان 30-40 کیلوگرم در هکتار به ترتیب نسل اول و دوم توصیه می شود.
– فیپرونیل (ريجنت) گرانول 0/2 درصد به میزان 20 کیلوگرم در هکتار توصیه می شود.

فیپرونیل (چیلوکیل) 5% SC به میزان 1 – 0/5 لیتر در هکتار به ترتیب نسل اول و دوم، ماترین (روي اگرو) 0/6% SL به میزان 1-2لیتر در هکتار به ترتیب نسل اول و دوم و تبوفنوزاید مایع (میمیک) 20% SC به میزان یک لیتر در هکتار توصیه می گردد.

نکته هاي مورد توجه در مبارزه شیمیایی:

-براي کنترل شیمیایی ساقه خوار نواري برنج توجه به زیست شناسی آفت، فنولوژي گیاه برنج و تعیین میزان آلودگی بوته هاي برنج توسط کارشناس حفظ نباتات و اطلاع رسانی به کشاورزان در زمان مناسب الزامی است. براي -سمپاشی در مرحله رویشی گیاه برنج ترجیحاً از فرمولاسیون گرانول و در مرحله زایشی از فرمولاسیونهای مایع استفاده شود. این امر در کاهش تلفات موجودات مفید و غیر هدف در زیست بوم شالیزار موثر است.
– به منظور کارایی بیشتر حشره کش های گرانوله لازم است ورودي و خروجی آب در مزرعه بعد از تنظیم ارتفاع آب به 5-7 سانتیمتر مسدود گردد و سپس حداقل تا 48 ساعت پس از گرانول پاشی اقدام به آبیاري مجدد در مزرعه نشود.
-در مزارعی که مشکل کم آبی وجود دارد و برنج به صورت مستقیم کشت میشود استفاده از یکی  فرمولاسیونهاي مایع به مقداري که تعیین شده است ضروري است.
– استفاده از سموم شیمیایی رعایت نکاتی مانند زمان مناسب مبارزه، خرید از فروشگاه مجاز سموم، تاریخ تولید و انقضاي سم، مقدار سم، زمان سمپاشی، در نظر گرفتن شرایط آب وهوایی الزامی است.