گونه های سوسک غلات؛ مشخصات، خسارت و کنترل آنها

سوسک برگخوار گندم

نام علمی: (.Oulema melanopus(L

خانواده: Chrysomelidae

مشخصات زیست شناسی خسارت و کنترل

حشره کامل بدنی کشیده، درخشان و بالپوشهای آبی فلزی کشیده و براق داشته و طول آن mm ٥-٤‌ می‌باشد. سر سیاه مایل به آبی، چشمهای مرکب بسیار برجسته، شاخک سیاه و پیش گرده برجسته نارنجی از مشخصات دیگر این آفت است. پاها زرد حنایی بوده که در انتهای ساق و پنجه سیاه‌ می‌شود. پشت بدن لارو این حشره در تمام طول دوران لاروی از پوشش سیاه و لزجی پوشیده شده که رطوبت بدن لارو را حفظ‌‌ می‌‌کند.

شکل ٤٤ – حشره کامل (Oulema melanopus (L.

این حشره در همه گندم زارهای ایران کم وبیش فعال است و‌ می‌توان آن را از گیلان تا بلوچستان یافت. تغذیه آنها از برگ غلات و گونه‌های غیر زراعی از خانواده گندمیان دیده شده است. این آفت ضمن تغذیه از برگ، نوارهای موازی با رگبرگها ایجاد‌ می‌کند. حشرات کامل برگ خوارند و لاروها نیز در تمام طول دوره لاروی از پارانشیم برگ تغذیه‌ می‌کنند و خسارت عمده مربوط به دوران لاروی است. خسارت این آفت در بعضی از سالها و بعضی شرایط خاص اوج گرفته و مسأله ساز‌ می‌شود به نظر‌ می‌رسد که تلفات زمستانه و‌ میزان آن در این نوسان جمعیتی نقش دارد.

شکل ٤٥ – خسارت O.melanopus روی برگ گندم

این آفت زمستان را به صورت حشره کامل در شکاف‌های تنه درختان و زیر پوستکهای شل و سست تنـه و عمق خاک اطراف تنه درختان سیب موجود در منطقه‌‌ می‌‌گذراند. بعد از اینکه حشرات کامل جهت فعالیت مجدد از پناهگاه‌های زمستانی خارج شدند به مزارع گندم، جو و چاودار روی‌‌ می‌‌آورند و شروع به تغذیه‌ می‌کنند. این حشرات پس از تغذیه و جفتگیری شروع به تخمریزی‌ می‌کنند. تخم ها به صورت انفرادی یا دوتایی بیشتر در سطح رویی برگ و در قسمتهای پایین تر بوته‌ها دیده‌ می‌شوند. لارو که پوشیده از پوشش سیاه و لزج چسبناک است پس از چهار سن لاروی با بجا گذاشتن پوشش لزج و آخرین جلد لاروی بر روی برگ، وارد مرحله پیش شفیرگی‌ می‌شود. شفیره داخل محفظه ای متشکل از ذرات خاک و ترشحات دهانی پیش شفیره‌ها در عمق ۳-۲.۵ سانتیمتری خاک تشکیل‌‌ می‌‌گردد. در پایان دوره شفیرگی حشرات کامل خارج شده و پس از مدتی تغذیه از گندم و جـو بـه سـایر گرامینه‌ها حمله نموده و پس از تکمیل ذخیره سازی به پناهگاه‌های زمستانه مهاجرت‌ می‌کنند. این آفت یک نسل در سال دارد.

شکل ۴۶ – لارو O.melanopus پوشیده از مایع لزج چسبناک تیره رنگ

فعلاً و بر اساس شرایط جمعیتی این حشره مبارزه شیمیایی اختصاصی بر علیه آن تجویز نمیشود و سمپاشی‌های رایج علیه سن گندم این حشره را تا حد رضایت بخشی مهار‌‌ می‌‌کند.

سوسک سیاه گندم

نام علمی: Zabrus tenebrioides (Goeze)

خانواده: Carabidae

شناسایی آفت

طول بدن حشره کامل از ۱۳ تا ۱۷‌ میلیمتر متغیر است. این آفت در ابتدای ظهور قهوه‌ای رنگ بوده و به تدریج که از عمر آن‌ می‌گذرد بالپوشها سیاه رنگ‌ می‌شوند. قسمت شکمی تا اواخر عمر قهوه‌ای باقی‌‌ می‌‌ماند سر حشره نسبتاً بزرگ و دارای قطعات دهانی قوی‌‌ می‌‌باشد. در انتهای ساق پاهای جلو در سمت داخل دو خار دراز مشخص وجود دارد. رنگ ساق و پنجه یا قهوه‌ای متمایل به قرمز و بالپوش دارای خطوط موازی است. تخم و لارو حشره هـر دو سفیدرنگ بوده و و سر لارو قهوه‌ای، سینه متمایل به زرد و سینه اول، دوم، سوم و سایر حلقه‌های بدن دارای لکه‌های قهوه‌ای عرضی‌ می‌باشند در انتهای بدن لارو و در آخرین حلقه شکم یک جفت استطاله دیده‌ می‌شود. لارو دارای سه جفت پای سینه ای است و پس از رشد کامل طول آن به ٢٨-٢٤‌ میلیمتر‌‌ می‌‌رسد. شفیره ایــن آفــت از نوع آزاد و سفید رنگ است و طول آن داخل محفظه گلی ١٨ – ۱٦‌ میلیمتر‌‌ می‌‌باشد.

شکل ٤٧ – حشره کامل Zabrus tenebrioides Goeze.

مناطق انتشار، گیاهان‌ ‌ میزبان، شیوه و شدت خسارت

این حشره در سراسر نواحی گندم خیز کشور کم و بیش فعال است. گیاهان‌ ‌ میزبان این حشره را گندم، جو، چاودار، ذرت، یولاف و گونه‌هایی از گیاهان وحشی خانواده گندمیان تشکیل‌ می‌دهد. حشرات کامل این آفت در مرحله خمیری شدن دانه‌های گندم از دانه‌ها تغذیه‌ می‌کنند. ولی بیشترین خسارت مربوط به لارو این آفت است که از اوایل آبان با سبز شدن مزارع گندم به جوانه‌های اولیه خسارت‌ می‌زند و حتی در بعضی موارد دانه‌های گندم قبل از سبز شدن مورد حمله لارو این آفت قرار‌ می‌گیرند. بیشترین خسارت در سال‌هایی است که پاییز طولانی بوده و هوا گرم است. با شروع فصل سرما در زمستان فعالیت لاروها متوقف شده و به اعماق بیشتر خاک فرو‌‌ می‌‌روند. نحوه خسارت لارو در سنین مختلف لاروى متفاوت است. لاروهای سنین اول و دوم حتی بدون خاک دادن پای بوته‌ها از ریشه و طوقه نازک گندم تغذیه‌ می‌کنند و به تدریج که بزرگتر‌ می‌شوند بخصوص پس از سپری شدن فصل سرما و در اواخر اسفند و اوائل فروردین نحوه فعالیت تفاوت کــــرده و لاروها با سوراخ کردن زمین و دادن خاک اطراف سوراخ شبیه لانه‌های مورچه از خاک خارج شده و برگهای گندم را بدون قطع کردن وارد لانه کرده و اطراف آن را خاک‌ می‌دهند. بدین ترتیب برگها به صورت جویده و مجاله شده در زیر خاک مشهود‌ می‌باشند. در این مرحله از خسارت بوته‌های گندم کاملا از بین نرفته بلکه جوانه‌های مرکزی سالم مانده و پنجه‌ها از بین‌ می‌روند.

شكل ٤٨ – لارو Z.tenebrioides

زندگی آفت

این آفت زمستان را اکثراً به صورت لارو سن دوم و سوم در زیر خاک سپری‌ می‌کند و با گرم شدن هوا از اواسط اسفند ماه مجددا فعالیت خود را آغاز‌‌ می‌‌نماید دوره لاروی این آفت طولانی بوده و از اوائل آبان تا اواسط فروردین سال بعد در شرایط منطقه خراسان طول‌ می‌کشد. لارو این آفت دارای سه سن لاروی است. لاروهای سن سوم پس از تغذیه از اواخر فروردین داخل خاک در یک لانه گلی تبدیل به شفیره‌ می‌شوند. اولین حشرات کامل از اواخر اردیبهشت ماه ظاهر شده و ظهور آنها تا اواخر مرداد ادامه دارد. سوسک ها در طول روز زیر کلوخه‌ها و در خاکهای شنی و زیر سنگلاخ ها پنهان‌‌ می‌‌شوند و شب ها روی خوشه آمده، از دانه‌های گندم تغذیه‌‌ می‌‌کنند. تابستان گذرانی زیر کاه و کلش و پناهگاه‌های اطراف مزارع صورت گرفته و با سرد شدن هوا از اوائل مهر ماه فعالیت خود را از سر‌ می‌گیرند. تخم ریزی سوسکهای ماده از اواسط شهریور آغاز و تا اواسط آبان ادامه‌‌ می‌‌یابد. تجمع کاه و کلش به صورت انباشته که گاهی تا مدتها در سطح مزارع دیده‌ می‌شود محل امن و مناسبی برای سوسکها و تخمریزی در آن اماکن‌ می‌باشد. تخمها اکثرا در عمق ۲-۵ سانتی متری خاک کنار همدیگیر گذارده شده و بسیار شکننده هستند. تخم ها در مزارع آبیاری شده با مساعد شدن‌ میزان رطوبت خاک فعال شده تفریخ‌ می‌شوند.

مدیریت تلفیقی آفت

علت اصلی افزایش جمعیت آفت در سالیان اخیر تنها بر هم خوردن تناوب مطلوب بوده است که به نحو چشمگیری به سمت افزایش سطح کشت گندم و جو جهت گیری داشته است. بنابراین مسئله تناوب باید به شدت اجرا گردد تا از این طریق جمعیت آفت کاهش یابد همچنین شخم بعد از برداشت و در صورت امکان شخم مجدد زمین‌های آیش گذاشته شده در بهار و قبل از ظهور حشرات کامل در کاهش جمعیت این آفت تاثیر خوبی دارد. در بعضی شرایط مکانی و زمانی به ناچار باید اقدام کنترل شیمیایی نمود. اگر تعداد لارو به بیش از پنج عدد در متر مربع رسید‌ می‌توان به سمپاشی متوسل شد مشروط آنکه شرایط حرارتی هوا نیز جهت سمپاشی خاک بر علیه لارو مناسب باشد. این زمان معمولا مصادف با ماه‌های آبان و آذر است که لاروها فعال بوده و از بوته‌های گندم که تازه جوانه زده اند تغذیه‌ می‌کنند.

سوسک قهوه‌ای گندم

نام علمی: .Amphimallon caucasicum Gyll

خانواده: Scarabaeidae

مشخصات زیست شناسی خسارت و کنترل

طول بدن حشره کامل ١٧ – ١٤‌ میلیمتر و عرض آن 9-8‌ میلیمتر است. رنگ عمومی آن نیز قهوه‌ای تا قهوه‌ای روشن یکدست‌ می‌باشد. سطح بدن از موهای بسیار ظریف و کوتاه طلایی رنگی با تراکم کم پوشیده شده است بالپوشها تمام شکم را نمی پوشانند. شاخک ۹ بندی و از نوع ورقی است. ساق پای جلویی دارای سه دندانه سیاهرنگ در قسمت خارجی و یک خار در سطح داخلی بوده و انتهای ساق پای عقبی نیز دارای دو خار‌ می‌باشد. حشرات نر از ماده‌ها کمی کوچکترند. لارو قوسی شکل سفید و سر آن قهوه‌ای و دو تا سه حلقه انتهایی شکم لارو رنگی تیره دارد. حلقه انتهایی شکم دارای تزیینات خاصی‌ می‌باشد. شفیره به رنگ قهوه‌ای روشن و از نوع آزاد است و داخل گهواره گلی در عمق ۸-۱۲ سانتیمتری خاک تشکیل‌ می‌گردد. تخم کروی تا بیضوی نامتقارن و به رنگ سفید تا کرم است.

شکل ٤٩ – حشره کامل Amphimallon caucasicum Gyll.

این آفت در سراسر غرب کشور از آذربایجان تا خوزستان دیده‌ می‌شود و به گندم، جو و دیگر گیاهان خانواده گندمیان حمله‌ می‌.کند در بعضی مناطق غرب کشور تا تراکم حدود ۱۰ لارو در متر مربع نیز مشاهده گردیده است. در این تراکم خسارت بسیار شدید است. البته تنها تراکم مطرح نیست بلکه سایر شرایط نیز نقش دارند.

لاروهای این آفت پس از بارندگی‌های پاییزه فعال شده و با شروع رشد گندم از ریشه‌ها تغذیه کرده و آنها را قطع‌‌ می‌‌کنند. بوته‌های قطع شده سبز خشک شده و سپس پلاسیده و با کوچک ترین فشار دست به راحتی از خاک خارج‌‌ می‌‌گردند. خسارت لارو تا سرد شدن هوا به طول انجامیده و از این زمان تا اواخر اسفند بدون تغذیه در عمق ۱۸-۱۷ سانتیمتری خاک به حالت استراحت باقی‌ می‌ماند. از اواخر اسفند ماه به بعد فعالیت و تغذیه لاروها مجدداً آغاز‌‌ می‌‌شود که به دلیل رشد رویشی بوته و پنجه زدن آنها خسارت لاروی نیست. پس از طی مراحل پنجه زدن وساقه چندان محسوس رفتن گندم خسارت لاروها به صورت خالی شدن قسمتهایی از مزرعه كاملاً مشهود رد خواهد بود. لاروها در دهه دوم خرداد به شفیره تبدیل شده و این زمان مصادف با شیری شدن تا ابتدای خمیری شدن گندم است. شفیرگی در عمق ۱۲-۹ سانتی متری خاک داخل حفره گلی انجام‌ می‌شود. از دهه اول تیر ماه که مصادف با رسیدن دانه‌هاست حشرات کامل خارج‌ می‌شوند. سوسکها غروب به پرواز درآمده و پروازشان در مزارع غلات، نخود ،عدس، چغندرقند و انواع کدوئیان مشاهده‌ می‌گردد. این آفت احتمالاً هر دو سال یک نسل دارد. به نظر‌ می‌رسد رعایت تناوب‌ می‌تواند در کاهش جمعیت این حشره نقش مناسبی داشته باشد.

سوسک قهوه‌ای غلات

نام علمی: Anisoplia austriaca Herbst ، Anisoplia Leucaspis cast.

خانواده: Scarabaeidae

مشخصات زیست شناسی خسارت و کنترل

طول بدن در گونه A.austriaca به طور متوسط mm 14 بوده و سر و پیش گرده سیاه رنگ و بالپوشها قهوه‌ای هستند. در قسمت جلویی بالپوشها یک لکه مستطیلی سیاه رنگ وجود دارد. بالپوشها تمام شکم را‌‌ می‌‌پوشانند. سطح زيريـــن بدن پوشیده از کرکهای بسیار ظریف و کوتاه سفید مایل بـه زرد است که با تراکمهای مختلف آن را‌‌ می‌‌پوشاند. رنگ پاهـا کاملاً سیاه است و تخم کروی شکل نامتقارن و به رنگ سفید شیری است. لارو قوسی شکل بوده و حلقه انتهایی شکم در وسط فاقد موهای خار مانند دو ردیفه‌‌ می‌‌باشد. گونـه A.leucaspis کوچکتر بوده mm 12 طول دارد. رنگ بدن آن قهوه‌ای و بالپوشها بدون لکه مستطیلی سیاه‌ می‌باشند. بقیه مشخصات مانند گونه قبلی است.

شکل ۵۰ – حشره کامل Anisoplia austriaca Herbst

شکل ۵۱ -حشره کامل Anisoplia leucaspis Cast

هر دو گونه فوق از نظر زندگی شباهت بسیاری با یکدیگر دارند. ظهور حشره کامل آنها زمان جفتگیری و فعالیتهای لارویشان با یکدیگر مشابه است ولی زندگی آنها در نقاط مختلف کشور تفاوتهایی دارد. در مناطقی مانند قسمت اعظم فلات ایران جفت گیری شان از نیمه دوم اردیبهشت تا اواخر خرداد مشاهده‌ می‌شود که تقریباً بلافاصله تخم ریزی در خاک آغاز‌ می‌گردد. به نظر‌ می‌رسد که هر دوی آنها یک نسل هم در یک سال و هم در دو سال دارند.

سوسکهای قهوه‌ای غلات در سراسر مناطق گندمکاری کشور کم و بیش فعالیت دارند و به گندم، جو و سایر گرامینه‌های اهلی و وحشی مناطق گندمکاری خسارت وارد‌‌ می‌‌آورند. لارو و حشره کامل هر دو خسارت زا هستند. لارو در داخل خاک خسارت زایی‌ می‌کند و گندمهای پاییزه تازه جوانه زده را قطع‌ می‌نماید و حشره کامل به خوشه‌ها در مراحل شیری و خمیری آسیب‌ می‌رساند. بطوریکه در خوشه‌های آسیب دیده ۱٦ – ۱۵ درصد دانه‌ها خورده‌ می‌شوند. ولی در کل این دو گونه علی رغم گسترش دارای فعالیت خسارتزا نیستند مگر اینکه شرایط خاصی به وجود آید تا جمعیت آنها رو به افزایش گذارد.

به علت پایدار نبودن خسارت این دو حشره هیچگونه اقدامات کنترلی علیه آنها، فعلاً و در شرایط حاضر توصیه نمی شود.

منبع: آفات و بیمار‌‌ی‌های مزارع گندم در ایران – سازمان تحقیقات و آموزش کشاورزی