معرفی و اهمیت پیاز (Allium cepa)

پیاز با نام علمی Allium cepa از خانواده Liliaceae، یکی از مهم‌ترین سبزیجات و صیفی‌جات در جهان است که احتمالاً منشاء آن آسیا و هند می‌باشد و به مرور زمان به سایر مناطق جهان گسترش یافته است. تاکنون بیش از 300 زیرگونه از پیاز شناسایی شده است که اکثر آنها وحشی بوده و مصرف خوراکی ندارند. برخی از این گونه‌ها در گل‌آذین خود به جای تولید بذر، قادر به تولید غده‌های کوچک (ست) هستند.

پیاز به دلیل کاربرد گسترده و مصرف وسیع، یکی از اقلام کلیدی کشاورزی به شمار می‌رود. به منظور افزایش عملکرد و زودرسی محصول، روش‌های کشت متنوعی به کار گرفته می‌شود که در ادامه به آنها پرداخته خواهد شد.

شرایط آب و هوایی مناسب برای کشت پیاز

پیازها در گروه‌های مختلفی طبقه‌بندی می‌شوند که بسته به نوع کاربرد و اقلیم، از هر گروه استفاده می‌شود. مهم‌ترین این گروه‌ها عبارتند از:

• اقلام روز کوتاه: مناسب کشت در عرض‌های جغرافیایی تا 30 درجه.

• اقلام روز متوسط: قابل کشت تا عرض‌های جغرافیایی 35 تا 36 درجه.

• اقلام روز بلند: مناسب مناطق با عرض جغرافیایی بالاتر از 36 درجه، که در ایران کمتر مورد توجه است.

علاوه بر این، واریته‌هایی نیز در دسته Dehydration قرار دارند که عمدتاً در صنایع تبدیلی استفاده می‌شوند. این واریته‌ها به دلیل درصد بالای مواد جامد، طعم تندتری دارند و مصرف تازه‌خوری ندارند.

تاثیر دما و طول روز بر گل‌دهی و بولت در پیاز

یکی از مهم‌ترین چالش‌ها در کشت پیاز، عارضه بولت (تولید ساقه گل‌دهنده زودرس) است که باعث کاهش کیفیت و عملکرد محصول می‌شود. تحقیقات نشان داده است که دما نقش بسیار مهم‌تری نسبت به طول روز در تحریک بولت دارد.

• در دمای 10 تا 15.5 درجه سانتیگراد و طول روز 9 تا 12 ساعت، ارقام پیاز به گل می‌روند.

• در دمای 21 تا 27 درجه و حتی طول روز تا 15 ساعت، برخی ارقام به گل نمی‌روند و به بولت مقاوم‌تر هستند.

جدول تاثیر حرارت و طول روز بر بولت پیاز

نکات مهم در کشت پیاز و مدیریت بولت

• در مناطق گرمسیری جنوب ایران، برای جلوگیری از بولت شدن، باید تاریخ کشت به گونه‌ای تنظیم شود که غده‌بستن در دمای بالای 15 درجه سانتیگراد رخ دهد.

• تاکنون رقم پیازی با مقاومت صددرصدی به بولت معرفی نشده است.

• دمای مناسب برای جوانه‌زنی بذر پیاز بین 18 تا 20 درجه سانتیگراد است که در این دما بذر طی 5 تا 6 روز جوانه می‌زند.

• رشد شاخ و برگ در دمای 12 تا 24 درجه به خوبی انجام می‌شود، اما غده بستن تابعی از طول روز و دمای محیط است.

• ارقام روز کوتاه در طول روز 12 ساعت شروع به غده‌بستن می‌کنند، در حالی که ارقام روز متوسط نیاز به طول روز 15 ساعت دارند.

روش‌های کشت پیاز برای افزایش زودرسی و عملکرد

برای زودرس نمودن محصول پیاز و افزایش بهره‌وری، از روش‌های مختلف کشت مانند کشت ست (Set planting)، نشاء کاری و کشت مستقیم استفاده می‌شود. هر کدام از این روش‌ها مزایا و شرایط خاص خود را دارند که در ادامه به بررسی آنها می‌پردازیم.

کشت ست پیاز (Set Planting)

کشت ست یکی از روش‌های موثر برای افزایش زودرسی پیاز است که در مناطق جنوبی کشور به دلیل اهمیت زمان برداشت، بسیار کاربرد دارد.

مزایای کشت ست:

• زودرسی قابل توجه: این روش موجب زودرسی حدود 35 تا 40 روز نسبت به کشت مستقیم می‌شود.

• افزایش تراکم بوته: امکان افزایش تراکم بوته‌ها در واحد سطح، منجر به افزایش عملکرد محصول می‌شود.

• کیفیت و قابلیت انبارداری بهتر: محصول حاصل از کشت ست دارای کیفیت بالاتر و ماندگاری بیشتری در انبار است.

• مناسب برای خاک‌های ضعیف: نسبت به کشت مستقیم، کشت ست در خاک‌های فقیرتر عملکرد بهتری دارد.

• کاهش حساسیت به بولت و طول روز: این روش حساسیت گیاه به عارضه بولت و طول روز را کاهش می‌دهد و امکان کشت ارقام روز کوتاه را در عرض‌های جغرافیایی بالاتر فراهم می‌کند.

• کنترل بهتر علف‌های هرز: رشد سریع‌تر شاخ و برگ غده، کنترل علف‌های هرز را آسان‌تر می‌سازد.

مراحل کشت و تهیه ست پیاز:

1. انتخاب خاک بستر مناسب: خاک باید از نظر حاصلخیزی و شرایط فیزیکی مناسب برای سبزیکاری باشد.

2. تأمین مواد مغذی: به دلیل کوتاه بودن دوره توقف گیاه در خزانه، باید مواد مغذی به سرعت در دسترس ریشه قرار گیرد.

3. میزان بذر: معمولاً بین 80 تا 100 کیلوگرم بذر در هکتار برای تولید ست استفاده می‌شود که بسته به اندازه غده مورد نظر قابل تغییر است.

4. عمق کشت بذر: در خاک‌های سبک، عمق کشت بذر تا 2.5 سانتی‌متر توصیه می‌شود.

5. زمان بذرپاشی: اوایل بهار در مناطق معتدل و ارتفاعات اطراف دشت‌های نیمه گرمسیری مناسب‌ترین زمان است.

6. دوره رشد: در طی 80 تا 85 روز، گیاه به اندازه مناسب برای برداشت ست می‌رسد.

نکته مهم در کشت ست پیاز

در مناطق شمالی کشور با سرمای زودرس پاییزی، استفاده از کشت ست به صورت محدود و با احتیاط انجام می‌شود تا محصول دچار خسارت نشود.

خلاصه مزایای کشت ست پیاز

انتقال نشاء به زمین اصلی

نشاء پیاز پس از رشد کافی آماده انتقال به زمین اصلی می‌شود. در این مرحله:

• نشاءها همراه با پیت ماس به آرامی و با دقت از سینی خارج می‌شوند.

• نشاءها در دو طرف پشته‌های یک متری (از وسط یک جوی تا وسط جوی دیگر) در فواصل طولی ۵ سانتیمتری در حفره‌های قبلاً آماده شده قرار می‌گیرند.

• پس از قرار دادن نشاء در حفره، دور آن با خاک مزرعه پر شده و بلافاصله آبیاری صورت می‌گیرد.

• استفاده از نشاءهای قوی و سالم ضروری است و نشاءهای ضعیف یا کوتاه حذف می‌شوند.

• در هنگام انتقال از فشار آوردن به ریشه‌ها باید به شدت جلوگیری شود تا ریشه‌ها آسیب نبینند.

کشت مستقیم بذر پیاز

کشت مستقیم بذر معمولاً پس از آماده‌سازی بستر و فرم‌دهی پشته‌های 40 اینچی به وسیله ماشین‌آلات مکانیزه انجام می‌شود.

• دستگاه‌هایی مانند فارور و خط‌کشی اتوئی پشته‌ها را فرم می‌دهند.

• بذر با استفاده از بذرکارهای مختلف (دریل، بدرپلنتر یا پنوماتیک) در دو طرف پشته کشت می‌شود.

• مقدار بذر مصرفی در کشت مستقیم بین 2.5 تا 3 کیلوگرم در هکتار متغیر است.

• معمولاً از بذور غیرهیبرید و ارزان قیمت برای کشت مستقیم استفاده می‌شود.

انتخاب رقم پیاز

پیازها از نظر ویژگی‌های مختلف به چند گروه تقسیم می‌شوند:

1. بر اساس عرض جغرافیایی

• ارقام روز کوتاه: مناسب مناطق بین عرض 24 تا 30 درجه، شامل واریته‌های زودرس، متوسط و دیررس. زمان کشت معمولاً در پاییز است و برداشت از اواخر بهمن ماه شروع می‌شود.

• ارقام روز متوسط: مناسب فلات مرکزی و شمال ایران (عرض 30 تا 36 درجه)، با دوره‌های زودرس، متوسط و دیررس. زمان کشت معمولاً از اواخر زمستان تا اوایل بهار است.

• ارقام روز بلند: مخصوص مناطق بالای 36 درجه عرض جغرافیایی که در ایران کاربرد چندانی ندارند.

2. بر اساس رنگ غده

• غده‌های سفید: در نوار جنوبی کشور (از جیرفت تا بندرعباس) رایج است.

• غده‌های زرد: در بوشهر، خوزستان و مناطق گرمسیری فارس بیشتر کشت می‌شود.

• غده‌های قرمز: در مناطق مرکزی، شمالی و بخشی از سیستان و بلوچستان محبوب است.

3. بر اساس زودرسی ژنتیکی

• ارقام با غده زرد معمولاً زودرس‌تر از غده‌های سفید و قرمز هستند.

طول زمان نگهداری و انبارمانی پیاز

• ارقام قرمز: با درصد مواد خشک 12-14٪، قابلیت نگهداری 4-5 ماه را دارند.

• ارقام زرد روز متوسط: درصد مواد خشک 10-12٪ و انبارمانی متوسط.

• ارقام روز کوتاه: درصد مواد خشک 5-7٪ و انبارمانی کوتاه مدت (20-30 روز)، معمولاً جهت مصرف تازه خوری استفاده می‌شوند.

• ارقام صنعتی: درصد مواد خشک 18-22٪، مناسب برای نگهداری طولانی و تبدیل به پودر در صنایع غذایی.

نکته: ارقام صنعتی روز متوسط که در کارخانجات مواد غذایی برای تولید پودر استفاده می‌شوند، فرصت صادراتی و درآمد پایداری برای کشاورزان فراهم می‌کنند و ریسک ناشی از نوسانات قیمت پیاز تازه را کاهش می‌دهند.

عملیات داشت پیاز

1. تغذیه و کوددهی

• بعد از شروع رشد گیاه، استفاده از کودهای کامل و کودهای ازته (نیتروژنی) به عنوان کود سرک معمول است.

• کوددهی باید متناسب با مرحله رشد انجام شود تا رشد مطلوب برگ و غده حاصل گردد.

2. کنترل علف‌های هرز

• در صورت وجود علف‌های هرز، استفاده از علفکش‌های انتخابی بسته به نوع علف‌های هرز مزرعه توصیه می‌شود.

• در کشت با ست به دلیل تراکم زیاد بوته‌ها، احتمال رقابت علف‌های هرز کمتر است.

• وجین دستی هزینه‌بر و وقت‌گیر بوده و گاهی منجر به صرف‌نظر کشاورزان می‌شود.

3. بیماری‌ها و مبارزه با آنها

• بیماری‌های قارچی رایج شامل:

  • Botrytis

  • Phytophthora

  • Alternaria

  • Downy Mildew
    که اغلب به دلیل مصرف کودهای حیوانی غیرپوسیده و خاک آلوده شیوع می‌یابند.

• ضدعفونی خاک قبل از کشت یا استفاده از خاک‌های غیرآلوده ضروری است.

• بیماری Pink root ناشی از قارچ Phoma terrestris است که باعث کوچک شدن غده‌ها و کاهش عملکرد می‌شود.

  • ارقام هیبرید و جدید نسبت به این بیماری مقاوم‌ترند، به خصوص در مناطق جنوبی که تناوب کشت رعایت می‌شود.

  • در شمال کشور که تناوب کامل رعایت نمی‌شود، این بیماری بیشتر دیده می‌شود.

• استفاده از ارقام هیبرید مناسب کشت بهاره راهکار ساده برای کاهش خسارت است.

4. حساسیت به تغییرات دما و بولت شدن (گلدهی ناخواسته)

• پیاز گیاهی دو ساله است و در سال دوم پس از قرار گرفتن در سرما به گل می‌رود.

• سرما باعث تسریع گلدهی می‌شود (دمای 7-10 درجه سانتیگراد به مدت یک ماه).

• در مناطق گرمسیری، حتی دمای بالاتر نیز ممکن است باعث بولت شدن شود.

• انتخاب زمان کشت باید به گونه‌ای باشد که در شروع سرما بوته‌ها در مرحله 4-5 برگی باشند تا از گلدهی ناخواسته جلوگیری شود.

• کشت زودهنگام باعث می‌شود بوته‌ها در سرما دارای برگ‌های بیشتر (7-9 برگ) شده و احتمال بولت شدن افزایش یابد.

• عوامل مؤثر بر گلدهی ناخواسته:

  • کشت زودهنگام

  • خاک‌های سبک و شنی

  • تراکم زیاد بوته‌ها

  • مصرف زیاد کودهای ازته

  • تغییرات دمایی در زمان غده بستن

• ارقام هیبرید نسبت به بولت شدن مقاومت بیشتری دارند.

5. علت و عوامل دو قلوزایی (Splitting) در پیاز

• برخی ارقام مانند “سوئیت اسپانیش” حساسیت ژنتیکی به دوقلو شدن دارند.

• تراکم کشت ناکافی (کمتر از 400-600 هزار بوته در هکتار) موجب دوقلوزایی می‌شود.

• نور ناکافی و طول روز کمتر از نیاز (زودرس‌ها 12 ساعت، دیررس‌ها 15 ساعت) عامل مهم است.

• رقابت شدید بین علف‌های هرز و شاخ و برگ پیاز در ابتدای رشد.

• کاهش طولانی مدت رطوبت خاک.

• کشت عمیق نشاء (باید عمق نشاء 4-6 سانتی‌متر باشد).

روش‌های دیگر کشت پیاز

1. کشت کرتی (دستپاش)

• در اکثر مناطق کشور رایج است.

• بذر محلی به صورت دستی در کرت‌ها پخش می‌شود (حدود 16-20 کیلوگرم بذر در هکتار).

• ضعف‌ها:

  • درصد زیادی از بذرها قوه نامیه ندارند.

  • بذرها یا روی سطح خاک یا در عمق نامناسب قرار می‌گیرند و قدرت سبز شدن کاهش می‌یابد.

• این روش هزینه کمتری دارد اما بازدهی و کیفیت کمتری نسبت به روش‌های دیگر دارد.

2. تولید نشاء در خزانه و انتقال به زمین اصلی

• غالباً در جنوب کشور با بذور هیبرید کاربرد دارد.

• ابتدا بذرها در خزانه (محیط کنترل شده) کشت شده و نشاء تولید می‌شود.

• سپس نشاء با دقت و همراه با پیت ماس یا خاک بستر در پشته‌ها کاشته می‌شود.

• مزایا:

  • استفاده بهینه از بذور مرغوب هیبرید.

  • کنترل بهتر شرایط رشد اولیه.

• معایب:

  • طولانی شدن نگهداری نشاء در خزانه (تا 60 روز) و استرس به گیاه.

  • هنگام انتقال ممکن است ریشه‌ها مچاله شوند و تا جذب آب جدید رشد ریشه متوقف شود.

  • تراکم زیاد نشاء در خزانه باعث کمبود نور و ضعف ساقه‌ها می‌شود.

  • استرس گرمایی در زمان انتقال.

• بهبودها:

  • استفاده از دستگاه نشاءکار برای کاهش هزینه‌ها و جلوگیری از آسیب به ریشه و ساقه.

3. کشت مستقیم بذر (مکانیزه)

• معمولاً در مناطقی مانند خوزستان رایج است.

• استفاده از دستگاه‌های مکانیزه کشت بذر (درِیل، بدرپلنتر، پنوماتیک).

• بذر به صورت منظم در خطوط پشته‌ها کشت می‌شود.

• میزان بذر مصرفی کمتر و منظم‌تر (حدود 2.5-3 کیلوگرم در هکتار برای بذرهای هیبرید).

• مزایا: کاهش هزینه تولید نشاء، سرعت بالاتر عملیات کاشت، کاهش استرس ناشی از انتقال نشاء.

آبیاری پیاز

• ریشه پیاز: سطحی و افشان (ریشه‌های کم عمق که به سرعت رطوبت سطح خاک را جذب می‌کنند).

• روش‌های آبیاری رایج:

  • آبیاری نشتی (سطحی)

  • آبیاری تحت فشار (قطره‌ای)

1. آبیاری نشتی

• مناسب برای اکثر مناطق کشت پیاز.

• طول فارو (مسیر آب در کانال آبیاری) باید بین 80 تا 90 متر باشد و نباید از این حد بیشتر شود تا آب به صورت یکنواخت برسد.

• زمان آبیاری باید حداقل 6 تا 7 ساعت باشد تا نفوذ عمقی و جانبی آب به خوبی انجام شود.

• 

2. آبیاری تحت فشار (قطره‌ای)

• کنترل دقیق‌تر رطوبت خاک را فراهم می‌کند.

• معیار تکرار آبیاری، تبخیر از طشتک (کاسه تبخیر) است یا استفاده از سنسورهای رطوبت خاک مانند تنسیومتر.

• نصب و طراحی سیستم آبیاری قطره‌ای باید توسط کارشناسان انجام شود تا فشار و طول نوارها و محل قرارگیری قطره‌چکان‌ها بهینه باشد.

• در غیر این صورت، توزیع آب یکنواخت نخواهد بود و رشد گیاهان و زمان رسیدن آنها در مزرعه ناهمگون خواهد شد.

نکته مهم:

• به دلیل ریشه سطحی پیاز، آبیاری باید به گونه‌ای باشد که رطوبت کافی ولی نه زیاد (برای جلوگیری از بیماری‌ها و پوسیدگی ریشه) تامین گردد.

برداشت پیاز

• زمان برداشت در مناطق روز کوتاه:
  وقتی 15 تا 25 درصد ساقه‌ها از محل یقه (گردن پیاز) سست شده و روی زمین خوابیده‌اند، آماده برداشت فیزیولوژیکی است.

• زمان برداشت در مناطق روز متوسط (شمال):
  برای نگهداری طولانی، سعی می‌شود تا وقتی 80 تا 90 درصد بوته‌ها روی زمین نیفتاده‌اند، برداشت به تعویق بیفتد.
  بعد از برداشت، باید 3 تا 10 روز غده‌ها در مزرعه باقی بمانند تا رطوبت اولیه از دست برود.

• روش برداشت:
  برداشت با برگ همراه انجام می‌شود و سپس برگ‌ها حذف می‌شوند که باعث افزایش درصد مواد خشک غده می‌شود.
  اگر ابتدا برگ‌ها حذف شوند و سپس غده برداشت شود، درصد مواد خشک کمتر خواهد بود.

نگهداری غده‌ها

• غده‌های کاملاً رسیده، سفت و دارای یقه ضخیم برای نگهداری انبار مناسب هستند.

• غده‌های نرم یا با یقه نازک به بازار درجه دو عرضه می‌شوند.

• شرایط انبار:

  • دما: حدود صفر درجه سانتیگراد

  • رطوبت: حدود 60 درصد

  • افزایش دما منجر به جوانه زنی و کاهش کیفیت خواهد شد.

جلوگیری از سبز شدن غده‌ها در انبار

• برای پیازهای روز بلند با درصد مواد خشک بالا که نیاز به نگهداری طولانی دارند:

  • دو هفته قبل از برداشت با هورمون‌هایی مثل NH3 یا مالیک هیدرازید محلولپاشی انجام می‌شود.

  • غلظت مناسب: 250 تا 500 ppm یا 1-2 لیتر مالیک هیدرازید در هکتار.

  • بهترین زمان محلولپاشی وقتی است که حدود 25 درصد برگ‌ها روی زمین افتاده و برگ‌ها هنوز سبز و رو به خم شدن هستند.

• اگر محلولپاشی زودتر انجام شود، غده‌ها نرم می‌شوند و اگر دیر انجام شود، اثر ضد جوانه زنی نخواهد داشت.

• تذکر مهم: غده‌هایی که قرار است برای بذر ذخیره شوند نباید با این هورمون‌ها محلولپاشی شوند.

بیماری های مهم پیاز

اکثر بیماریهای پیاز مربوط به زمان انبارمانی غده ها میتواند باشد ولی پاره ای از بیماریها نیز که میتواند خسارت قابل توجهی در کمیت و کیفیت تولید اثرگذار شود به قرار زیر است:

1. صورتی شدن ریشه‌های غده پیاز (Pink root)

علائم بیماری:

• ریشه‌های پیاز در مزارع آلوده به رنگ صورتی یا قرمز متمایل می‌شوند.

• ریشه‌های موئی (ریز) از بین می‌روند و باعث کاهش جذب مواد غذایی توسط گیاه می‌شوند.

• غده‌های پیاز کوچک‌تر شده و عملکرد کلی محصول کاهش می‌یابد.

• ریشه‌های آلوده توان کمتری در تغذیه گیاه دارند و باعث ضعف عمومی گیاه می‌شود.

• 

گسترش بیماری:

• اسپور قارچ عامل بیماری در بقایای گیاهان میزبان در خاک باقی می‌ماند.

• با کشت مجدد پیاز در همان زمین، قارچ فعال شده و بیماری بروز می‌کند.

• قارچ به کل ریشه و غده صدمه نمی‌زند ولی ریشه‌های آلوده کارایی خود را از دست می‌دهند.

• گیاه در نهایت ریشه‌های جدیدی تولید می‌کند اما تغذیه محدود شده و باعث کاهش رشد و عملکرد می‌شود.

درمان و پیشگیری:

• استفاده از ارقام غیرحساس یا مقاوم به بیماری (اکثر ارقام جدید حساسیت کمی دارند؛ ارقام قرمز بومی حساس‌ترند).

• رعایت تناوب زراعی بلندمدت و عدم کشت پیاز به صورت پی‌درپی در یک زمین.

• تغییر ارقام به ارقام بنفش یا زرد وارداتی که مقاومت بهتری دارند.

• بهبود مدیریت خاک و استفاده از روش‌های کاهش آلودگی خاک.

2. سفیدک پنهان (Downy mildew)

علائم بیماری:

• اولین علامت بیماری، لکه‌های بیضی‌شکل به رنگ سبز بسیار کمرنگ روی برگ‌ها است.

• با پیشرفت بیماری، این لکه‌ها به رنگ خاکستری یا بنفش درمی‌آیند.

• گاهی قارچ دیگری به نام آلترناریا همراه با سفیدک پنهان رشد کرده و باعث سیاه شدن برگ‌ها می‌شود.

• 

شرایط گسترش:

• بیماری در آب و هوای مرطوب و خنک، با دمای بین 15 تا 20 درجه سانتیگراد شدت می‌یابد.

• این قارچ به برگ‌ها که منبع تغذیه اصلی گیاه هستند آسیب می‌رساند و باعث کاهش رشد و عملکرد می‌شود.

کنترل بیماری:

• استفاده از قارچ‌کش‌های مناسب (مانند قارچ‌کش‌های سیستمیک یا تماسی) برای پیشگیری و کنترل بیماری.

• مدیریت آبیاری و کاهش رطوبت نسبی محیط برای کاهش ابتلا.

• استفاده از ارقام مقاوم در صورت وجود.

3. بیماری نوک سفیدی برگ (White tip disease)

علائم بیماری:

• تشکیل لکه‌های کوچک روشن در نوک برگ‌ها که به سرعت بزرگ می‌شوند.

• نوک برگ‌ها خشک شده و از بین می‌روند.

• علاوه بر خسارت به برگ‌ها و کاهش عملکرد در مزرعه، در زمان انبارداری غده‌ها نیز باعث پوسیدگی و کاهش کیفیت محصول می‌شود.

اثرات بیماری:

• خسارت مستقیم به عملکرد و کیفیت غده‌ها.

• مشکلات انبارداری و کاهش زمان نگهداری غده‌ها.